Đời Đạo lý

Dịch giả : THƯỢNG CHI

TỰA

Sách « Đời Đạo lý » (La Vie sage) dịch đây là của ông Y sĩ PAUL CARTON, nhận một tập thơ cổ Hi lạp đề là « Kim Thi» (Les vers d'or) của phái PYTHAGORE dậy về đạo làm người, bàn rộng nghĩa ra để làm bài học xử thế cho người đời nay.

«đời đạo lý » là cái đời theo đạo đức nghĩa lý, trái với đời vật dục, là cái đời theo vật chất thị dục. Người ta đã là giống khôn ngoan hơn vạn vật, thời cách sinh tồn cư xử ở đời cũng phải có một cái ý nghĩa sâu xa, chứ nếu cứ quanh quần trong vòng ẩm thực nam nữ, thì có hơn gì con vật, mà sao cho đáng gọi là người! Bởi thế nên các bậc cổ triết Đông Tây sớm đã để tâm về đạo xử thế, thường suy xét nghĩ ngợi để đặt ra phép tắc có thể khiến cho người ta thoát ra ngoài vòng vật dục mà tiến được lên cõi đạo lý.

PYTHAGORE (Tầu dịch là Tất đạt kha lap ti), là một bậc hiền triết cổ Hi lạp, sống vào khoảng năm sáu trăm năm trước Gia tô giáng sinh, gần đồng thời với Khổng phu tử nước Tầu. Ông có mở trường dậy học, đem những nghĩa lý sâu xa về nhân sinh, về vũ trụ, giảng cho học trò nghe, cốt gây lấy một hạng người thuần túy sáng suốt để làm khuôn làm mẫu cho loài người. Trường học ông có ảnh hưởng lắm, nửa là một học đường, nửa là một đạo viện, có cái tính cách thâm trầm về tôn giáo. Các sách có truyền rằng ông có trước tác nhiều, nhưng sách vở ông ngày nay không còn lại gì cả.

Duy có một tập thơ nhỏ đề là «Kim Thi» của đệ tử ông tên là Lysis soạn, để tóm tắt cái tinh túy của đạo ông. Tập thơ ấy còn truyền đến nay.

Y SĨ PAUL CARTON do nguyên văn Hi lạp dịch ra chữ Pháp, rồi đem mỗi đoạn mỗi câu ra bình luận chú thích, chung với các tư tưởng học thuyết đời nay, lấy cách ngôn của cổ nhân làm bài khuyến giáo cho người đời.

Giữa lúc quốc dân ta đương phân vân về đường xử thế, đạo luân lý cũ đã suy vi, cách cư xử mới chưa nhất định, những sách như sách này rất nên truyền bá ra, đề giúp tài liệu cho suy nghĩ của các nhà hữu tâm về thế đạo. Điều nghĩa lý, dù cổ kim Đông Tây đâu cũng là một, cho nên tuy là lời cổ triết Hi lạp mà so với lời cổ triết Trung Hoa thật không khác gì, tuy là lời nói tự hai nghìn năm trăm năm về trước mà đem ra ứng dụng đời nay cũng không phải là không thích hợp vậy.

Sách này truyền bá ra còn điều ích lợi nữa, là khiến cho các độc giả biết cái cách người đời nay có thể giải thích về các nghĩa lý xưa thế nào, đem câu cổ văn xa xôi vắn tắt, có khi mờ tối mơ màng, mà nói rõ ra cho sáng sủa gẫy gọn, rộng ra cho gồm hết mọi lẽ, sâu ra cho thấu suốt đến nơi mà hội được cái tinh lý tinh nghĩa vậy. Nếu những sách cổ của các thánh hiền Đông phương ta mà cũng có người đem ra diễn dịch giải thích được thế, thì nền cổ học của ta sẽ lại có sinh sắc biết bao nhiêu!

Y sĩ CARTON có cho phép chúng tôi dịch sách Đời Đạo Lý ra quốc ngữ. Y sĩ còn trước tác nhiều sách nữa, giảng về tự nhiên triết học, tự nhiên y học.
 
Chính y sĩ là người chủ trương một học phái gọi là " Tự nhiên phái " (Ecole naturiste), phái này về y học thì dạy rằng phàm tật bệnh là bởi trái lẽ thiên nhiên mà sinh ra, muốn tránh khỏi thì phải thuận theo phép dưỡng sinh tự nhiên của trời đất; về triết học thì dạy rằng mọi sự hạnh phúc ở đời cũng là bởi thuận lẽ tự nhiên của trời đất cả, người ta muốn cho cư xử ở đời được phải đạo thì không nên bao giờ làm trái lẽ thiên nhiên. Lẽ thiên nhiên đây tức cũng như thiên lý, thiên đạo trong Khổng giáo. Trong trời đất, nếu vạn vật, mà người cũng là một giống như muôn giống khác, biết thuận theo lẽ trời hết cả, thì vũ trụ sẽ được yên ổn, thế giới sẽ được thái bình. Chỉ bởi có kẻ làm trái lẽ trời, cho nên mới sinh ra mọi sự quái gở chêch lệch, mọi sự tật bệnh khổ thống.

Muốn chữa sửa lại thì phải làm cho sáng đạo trời, tức là lẽ thiên nhiên.

Xem như thế thì tư tưởng của y sĩ cũng có chỗ thâm trầm xuất sắc. Nếu sách dịch này được độc giả hoan nghênh, thì chúng tôi sẽ xin phép dịch dần các sách khác.

DỊCH GIẢ CẨN CHÍ

LỜI TỰ LUẬN

Phàm đã gọi là chân lý thì bao giờ cũng chỉ có một, nghìn năm không hề thay đổi, vì là gồm cả muôn lẽ và thuộc về tuyệt đối. Chân lý in khắp trong vũ trụ, vạn sự vạn vật đều có dấu vết cả.

Nhưng mà cần phải tìm tòi mới thấy được, vì thường tiềm tàng mà không rõ ra, để cho người ta phải dụng công mới phát minh ra được, đến khi đã hiểu được thì cái khoái lạc bấy giờ sẽ bù lại cái công phu lúc trước vậy.

Chân lý là đại đồng phổ biến, cao vượt cả ra ngoài các thời đại, các thế giới. Vậy thời đối với đời nào giống nào cũng là một, và thuộc về phạm vi nào trong cõi trí thức cũng đều giống nhau hết cả. Bởi thế nên các đường lối cho đạt tới chân lý không phải có một và thường vẫn khác nhau lắm.

Vì đó mà từ đời thượng cổ, các bậc hiền triết lỗi lạc, tuy không được những tài liệu khoa học phong phú như ngày nay, mà đã biết phát minh ra các phép tắc lớn trong vũ trụ, khám phá được nguyên nhân cùng cứu cánh của người ta, quan niệm được rõ các đặc tính của quỉ thần, định ra được các luật về nhân quả, về tiến hóa, về cứu cánh của vạn vật, và nhân đó suy diễn ra những lễ phép xử thế hợp với nhân đạo và hợp với lẽ thường.

Khoa học duy vật đời nay, thờ sức vật chất như một vị thần tối tăm mà mạnh bạo, lấy cái chủ nghĩa định mệnh của vật chất làm một cái luật nghiêm khắc vô cùng, và cho các sự xẩy ra trên trường thiên diễn là bởi sự ngẫu nhiên khiến nên cả, rồi có ngày sẽ thấy rằng đó toàn là những điều của cổ nhân biết đã lâu đời rồi, như luật vạn vật đồng thể, vạn vật tiến hóa, vạn vật tuần hoàn, toàn là những cái thuyết cổ của các triết học tôn giáo đời xưa lưu truyền lại, mà đời nay khoa học chẳng qua là đem ra mà chứng nghiệm lại về một phương diện thuần vật chất mà thôi, làm cho hẹp mất ý nghĩa đi vậy.

Thế nghĩa là các nguồn chân lý ở đời là do cái công phu tìm tòi tin tưởng chung của cả loài người, và nếu người ta có con mắt sáng suốt thời dẫu trong những lời lẽ vụng về mộc mạc cũng có thể tìm được cái ánh sáng chân lý ở đó.

Tuy nhiên, xét lịch sử loài người thời thấy thời xưa có những bậc thiên tài siêu việt, có cái sức mạnh bao gồm được cả những điều sở đắc của đời trước, những lẽ trực giác mà biết được, cùng những sự kinh nghiệm chung của khoa học, lấy cái trí sáng suốt mà quán thông được cả, khiến cho gây dựng được những học thuyết thâm trầm cùng những phép xử thế rất khôn ngoan, thật là đáng cho người đời kính phục vậy.

Trong những bậc đại trí siêu việt đó, có một người sáng sủa hơn nhất, hoàn toàn hơn nhất là PYTHAGORE nước Hi lạp, lời dăn dạy chép trong tập «Kim Thi» (Vers d'or), đem những điều trí thức cùng điều tín ngưỡng, đem Khoa học với Tôn giáo là hai mối thường phản trái nhau mà điều hòa dung hóa làm một.

PYTHAGORE thật là cái kiểu mẫu tuyệt luân để làm gương cho người đời, phàm ai có bụng ham muốn có " một cái hồn bằng vàng ở trong cái xác bằng sắt" (une âme d'or dans un corps de fer), phàm ai khao khát cho tới được cõi chân lý, khiến cho bản thân mình được sáng suốt và được hoan hỉ, thời phải soi cái gương ấy mà noi theo vậy.

PYTHAGORE sinh ở đảo Samos, vào khoảng 580 năm trước Gia tô. Cha là MNÉSARCHUS cho được học hành đến nơi đến chốn, nhờ những tay danh sư dạy cho triết học, số học, thi ca, âm nhạc cùng thể thao. Nhân sự giáo dục rộng rãi đó mà lại càng mở mang thêm cho ông cái khiếu tự nhiên ham cứu xét về lẽ trời đất, cái trí sáng suốt vừa biết phân tích, vừa biết tồng hợp các sự lý.

Đã có cái vốn học thức như thế, lại còn muốn học thêm cho thâm trầm quảng bác ra nữa, bèn đi du lịch các nơi để khảo sát chế độ của các dân các nước, tìm đến những nơi đền phủ có tiếng để học lấy cái đạo bí truyền. Vì đời xưa, sự học hoàn toàn là sở đắc ở các nơi tự viện, người nào muốn cầu cho được toàn trí toàn tài thời phải vào nơi kín đáo mà chịu lấy phép màu, nghĩa là tiếp thụ lấy những lẽ cao siêu về tôn giáo, về cách tri, về triết học, gồm lại có thể khiến cho người ta khám phá được mọi lẽ cùng cực trong vũ trụ, mà tiến thân lên những địa vị cao quí ở trên đời.

Trước đến đảo Crète, rồi đi du lịch qua các tỉnh lớn ở Hi lạp. Sau khi đã chịu lễ "Thụ nhạc" (Initiation Orphique), và đã hiểu rõ cái ý nghĩa thần diệu sâu xa của âm nhạc rồi, bấy giờ mới nghĩ ra muốn dựng lên một cái đạo mới gồm được cả các bộ phận trong cõi học của loài người mà lại có thể đem ứng dụng ra việc đời được vô cùng vậy. Bèn đi sang đất Ai cập. Truyền rằng ông đến các nơi đền phủ ở xứ ấy, chịu phép mầu trong hơn hai mươi năm. Ông chuyên chủ đệ nhất về khoa thần số (Mathématiques sacrées), là một khoa học bí truyền, ông định dùng làm trụ cốt cho cái đạo của ông lập ra. Ở đó mới học được cái bí quyết trong đạo thiên diễn, là cái phép mầu khiến cho cuộc tuần hoàn trong trời đất khi thăng khi giáng, thần trí giáng xuống mà sáp nhập vào vật chất, rồi lại thăng lên mà hòa đồng với thái cực, là nhờ ở cái tinh lực của vạn vật dần dần có ý thức ra, lan rộng ra khắp các giống sinh vật ở trên mặt địa cầu này.

Ông ở Ai cập gặp giữa lúc nước ấy bị quân của tướng Cambyse nước Babylone đến đánh phá tàn hại, trong nước đảo điên hết cả. Ông bị bắt đem về Ba ti luân. Đến đấy gặp những giáo sĩ nước Chaldée, những thuật sĩ nước Ba tư (Perse), dạy cho biết các phép màu của những đạo cổ Ấn độ và Ba tư, nhất là biết cái thuật bí truyền dùng lời nói một cách huyền diệu khiến cho có cái sức mạnh thần thông vô cùng. Lại học được khoa thiên văn bí truyền, biết được chân lý về phép tinh tú chuyển vận. Plutarque có thuật rằng PYTHAGORE vẫn tin rằng địa cầu có chuyển động và không phải là đứng giữa trung tâm thế giới, mà thật là xoay trên mình mà chạy vòng quanh mặt trời, mới sinh ra có ngày có đêm thay đổi nhau.

Bấy giờ thời phàm người đời có thề biết được điều gì, ông đã biết hết cả, mới được tha mà trở về quê nhà ở Samos; kể cái thời kỳ đi vắng có tới hơn ba mươi năm trời vậy. Ở xứ sở được ít lâu, rồi định di cư sang một đất thực dân của Hi lạp ở Ý đại lợi. Chọn trong các nơi, rồi quyết đến ở thành Crotone. Đến đấy lập ra một trường học, liền nổi danh lừng lẫy, ảnh hưởng sâu xa. Ông sửa đổi phép chính trị ở đấy và truyền bá ra những phương pháp giáo hóa rất cao thượng.

Cái sức cảm hóa của ông sâu xa vô cùng. Xem những sách truyện ký cổ về ông, thấy nói ông là người cao lớn mà tầm thước, mặt mũi khôi ngô mà có vẻ trang nghiêm đáng phục, giọng nói hùng hồn cảm động, mặt nhìn vừa có cái oai kẻ cả mà lại vừa có cái vẻ dịu dàng. Xét cả dung nghi diện mạo ông như có một cái thần lực rất mạnh, khiến cho người ta phải kính mà phải sợ. Đã có cái uy nghi như thế, lại còn có cái tính nghiêm cẩn không nói những lời phù phiếm hay những giọng hài hước, khi nào cần phải nói thời lời lẽ dông dả mạnh mẽ như có cái sức mạnh lôi kéo người ta đi được, mà tư tưởng thời cao siêu hùng tráng vô cùng. Nói tóm lại, tự ông đã có cái sức thần mạnh, mà sở đắc những phép mầu của các bậc thánh triết truyền lại, cho nên chẳng bao lâu mà cải hóa được cả tự tâm tính cho đến sự hành vi của kẻ đồng bang. Truyền rằng ông thuyết pháp lần thứ nhất ở thành Crotone, hóa được hai nghìn người theo đạo ông. Quan hữu tư bèn giao cho ông việc giáo hóa bọn thanh niên cùng việc sửa sang các chế độ trong thành. Lại nhiều thành khác ở Ý đại lợi, cũng nhờ ông sắp đặt pháp luật mới, ông chọn lấy những người khá giả hơn cả, nghĩa là có học thức và đức hạnh hơn cả, mà trao cho quyền cai trị.

Cái chính thể ông dùng đó tức là chính thể quí tộc mà biết khéo châm chước cho thích nghi vậy. Ở nơi nào xét ra không cần phải sửa đổi những chế độ hiện hành, thời ông chỉ định trật tự cho phân minh, đặt kỷ luật cho nghiêm nhặt, khiến cho thể thống được duy nhất, đó là những phép tắc cần cho một xã hội được vững vàng yên ổn, thịnh vượng thái bình.

Đi đến đâu, ông cũng dạy nhân nghĩa cho người đời, cố công chỉ bảo cho người ta cái cách giữ cho thân thể được mạnh khỏe, linh hồn được kiện toàn. Celse là bậc danh y La mã về đầu thế kỷ thứ nhất, vẫn thường suy tôn ông là nhà triết học sành về y lý hơn cả. Cái học của ông rất rộng, cái đạo của ông rất sáng, cái oai của ông rất lớn, khiến cho thiên hạ tôn ông như một bậc nhân thần vậy.

Ở trường học ông lập ra ở Crotone, ông muốn ra sức thực hành cho được cái lý tưởng đạo đức của ông. Điều cốt yếu trong sự nghiệp giáo hóa của ông, là cho rằng người ta cùng xã hội chẳng qua là cái hình ảnh thu nhỏ của vũ trụ, cho nên cũng theo phép tắc chung của vũ trụ mà khuynh hướng cả về một cái mục đích tấn tới vô cùng, hạnh phúc vô cùng. Bởi nhân loại cùng với vũ trụ là cùng nguyên nhân, cùng thể cách, cùng tiến hóa, cùng mục đích như nhau, cho nên ông muốn cho trong mọi cách sinh hoạt của người ta, trong phép tu thân cũng như trong phép trị quốc, đều nên theo cái trật tự, cái thể thống chung của trời đất vậy. Phàm mọi sự mọi vật ông đều muốn cho thể được ý của Tạo vật, về tâm lý thời theo được đúng những phép tắc công bình chính trực, đạo nghĩa trung thành, về vật lý thời theo được đúng những cách thức sinh hoạt tự nhiên, cư xử giản dị của thiên nhiên.

Cách giáo hóa của ông là chủ lấy điều hòa kiêm bị cả, và bao gồm cả các phạm vi hành động của người ta. Ông muốn làm thế nào cho trong một người vừa kiêm được cả cái thể lực rất mạnh mẽ, cái khí lực rất sung thiệm, cái trí lực rất cương cường, mà hết thẩy các năng lực đều được hoàn toàn hòa hợp với nhau cả.

Muốn cho thỏa hợp được cả các khuynh hướng trong người ta, ông khéo lợi dụng cả khoa học, triết học cùng tôn giáo. Ông dùng tôn giáo làm khoa học, dùng khoa học làm tôn giáo. Lấy cái lý tưởng Thượng đế tuyệt đối làm phương châm, làm cứu cánh cho cả sự nghiệp.

Ông tưởng tượng rằng đến ngày nhân loại tỏ tường được căn nguyên cùng số mệnh của mình, hiểu biết được cái trách nhiệm của mình phải sống ở đời cho được khang toàn và được hòa thuận, phải thành thực mà tuân theo cái luật sinh hoạt tự nhiên, thời bấy giờ sẽ tự nhiên bước chân vào con đường tiến hóa, không phải chịu lắm sự trắc trở khốn nạn, không phải gặp lắm nỗi tai vạ bất thường, đến khi ấy thì trên mặt đất này sẽ mở ra một đời hoàng kim thời đại vậy.

Ông biết rằng những cái lý tưởng cao siêu như thế, người ta không phải là ai ai cũng có thể thấu hiểu được, nên trong phép dạy của ông cũng theo như ở các nơi đạo viện, chia người ta ra hai hạng. Hạng đa số là những người trình độ còn kém, thời chỉ cho biết những điều gì có thể hiểu được, có thể làm được mà thôi. Về phần đạo lý, cũng dạy cho những lẽ thiển cận mà thôi, Bởi thế nên thường thường vẫn cho giữ các đạo cũ tục xưa cùng những truyện thần thoại ly kỳ. Lại bắt theo những lễ phép cùng kỷ luật riêng, có lẽ đối với bậc trí giả thì cho là sai lầm quá lạm, nhưng đối với kẻ tầm thường chất phác thì cần phải có để giữ cho khỏi sai đường chính vậy.

Còn hạng trình độ trí thức đạo đức đã cao, thời mới dạy cho cả toàn thể đạo lý cùng những phép bí truyền màu nhiệm. Hạng này mới cho vào trường học đạo. Bắt đầu phải thi vào bậc "học đồ" (novices), rồi phải qua một thời kỳ tập luyện thí nghiệm từ hai năm đến năm năm, trong khi ấy phải tập cách ăn uống cho thanh đạm và trong sạch, lập cách cư xử cho ngay thẳng và đứng đắn, tập lấy tính khắc kỷ, lấy thói yên tĩnh, lấy bụng chế dục, lấy trí phán đoán, và lấy cho thân thể quen nhẫn nại.

Bấy giờ mới xét người nào có tư cách xứng đáng, cho được đến gần thày, tự miệng thầy dạy cho các phép màu bí mật. Được lần lượt học về Thượng đế, về vũ trụ, về vạn vật, cho biết cái lẽ muôn loài cùng một bản thể; lại học về y pháp tự nhiên và y pháp thần bí, về phép thần số bí truyền, về cái ý nghĩa sâu xa của các tự hoạch, các dấu hiệu cùng các lễ thức ly kỳ; lại học về phép vạn vật luân hồi, thiên hình chuyển biến. Dần dần rồi tự mở mang được cái trí giác ngộ, bấy giờ là tiến lên cõi đạo đức vậy.

Ở đạo viện, cách sinh hoạt của kẻ đệ tử đã qui định kỹ càng lắm. Sáng dạy bắt đầu cầu nguyện, rồi đi bách bộ ở nơi vắng vẻ, tĩnh tâm mà tự tỉnh, để dự bị công việc trong một ngày. Rồi vào tập âm nhạc một lúc, có xướng ca, có khiêu vũ, lại có thể thao nữa. Trong khi thể thao có kích động đến thân thể, vậy muốn cho cơ thể lại điều hòa, thời ra tắm gội, chủ ý cho trong người được trong sạch và thân thể được khang cường. Đoạn rồi vào học, cho đến giờ ăn, bữa ăn là công đồng cả. Đồ ăn thì phàm thức gì thuộc về giống đã ăn thịt giống khác mà sống, là tịnh không dùng đến, chủ ý giữ cho cái tinh lực người ta được thuần khiết. Ăn uống phải cho tiết độ, lại có định những thời kỳ thụ trai đoạn thực, để cho tăng thêm cái nghị lực của các đệ tử. Rồi đến bình sách đọc văn, đọc to lên để cho các đệ tử vào tay thông minh lỗi lạc được bàn bạc giảng giải. Chiều đến lại đi tản bộ một lần nữa, nhưng lần này là đi cùng cả với nhau. Các đệ tử, bất luận việc gì, phải nhất thiết phục tòng mệnh lệnh người trên, là những người tài trí đức hạnh hơn mình, chủ ý để lấy trật tự tôn ti và nuôi lòng cung kính lễ nhượng.

Phép giáo dục của ông bành trướng ra mau lắm và kết quả được rực rỡ. Học phái của ông rồi lập ra nhiều chi nhiều nhánh ở các tỉnh thành Ý đại lợi và Hi lạp. Đâu đâu thiên hạ cũng phục cái chủ nghĩa của ông, cho là chân lý đích đáng, ảnh hưởng trong nhân tâm, trong chế độ rất là sâu xa.

Phong tục tư tưởng vì đó mà biến cải mau quá, Duy trình độ dân trí đời bấy giờ hãy còn thấp kém, chưa thể hiểu được những lý tưởng cao xa về cá nhân, về xã hội như thế. Bởi thế nên các thầy trong học phái PYTHAGORE đi đến đâu cũng dạy được cho người ta biết ăn ở theo đạo công bằng, hợp lẽ tự nhiên, nên dần dần những kẻ phàm phu tục tử là phần đông người muốn nổi lên để kháng cự mà khuynh đảo đi. Cũng có lẽ trong việc cải cách này có điều cấp tốc, không được thong thả tuần tự chăng? Nhân đó thành ra có xung đột. Vì một việc dân thành Sybaris bị đuổi, chạy trốn sang thành Crotone gần đấy, dân Crotone vui lòng cho ở, thế mà thành ra hai bên gây cuộc binh đao. Đánh nhau rất dữ, bên Sybaris tuy nhiều người hơn mà bị thua bên Crotone, là nhờ bên này được tay lực sĩ trứ danh trong phái Pythagore tên là MILON đứng cầm quân. Cách người Crotone đối đãi với quân hàng tàn nhẫn quá, thành Sybaris bị triệt hạ hẳn. Phàm sự phá hoại vô chừng vô độ, thường sinh ra cái lòng tàn nhẫn ở người phá hoại, và hay gây ra cái họa ác báo tương đương. Vì dân Crotone làm quá, mà phái PYTHAGORE đến phải gián tiếp chịu ác quả.

Nhân có những kẻ ác tâm vì bất tài mà đem lòng oán giận, trong bọn đó có một tên Cylon, xưa bị PYTHAGORE bãi ra không cho được liệt vào hạng đệ tử thượng tọa, vì tính hắn hung bạo, không biết theo kỷ luật, tự đó đem lòng thù hằn, gây ra cuộc phản đối, mỗi ngày một to. Chúng trách phái PYTHAGORE là muốn đoạt quyền chính trị, phạm đến dân quyền, bèn nổi lên cuộc cách mệnh, phá hoại nhà đạo viện ở Crotone. Trong đồ đệ, người nào tránh được khỏi tay hung tàn thì bị ly tán đi mọi nơi. Có nhà làm sách quyết rằng chính PYTHAGORE chạy trốn vào nhà Milon bị chết cháy. Nhưng cứ cái thuyết thông thường nhiều người cho là phải, thì ông chạy được về Hi lạp, đến ở Métaponte, còn dạy học nữa, mãi đến năm 90 tuổi mới mất.

Ảnh hưởng của Pythagore thật là to tát vô cùng. Nhờ ảnh hưởng ấy mà đã tạo thành được hai bậc thiên tài của Hi lạp là Socrate và PLATON. Có thể nói rằng ảnh hưởng ấy ngày nay cũng vẫn còn, tuy không lộ ra, nhưng quyết có hẳn. Những điều chân lý ông truyền dạy ra, ngày nay còn có thể phục hưng được, là nhờ được cái khoa học đời nay chứng thực thêm vào, lại nhờ được đạo hỉ xả bác ái của đức Gia tô đã đem truyền bá cho người đời. Tổng hợp cả các đạo lý ấy lại thời sẽ thành một nền đạo đức rất sáng sủa, rất cao siêu, đủ khiến cho trí người được sáng suốt và các điều chân lý, công nghĩa, hòa bình sẽ được thực hiện trong loài người vậy.

Nói về tập «Kim Thi» của phái Pythagore

Truyền rằng PYTHAGORE Có làm nhiều sách (có nơi kê ra đến mười lăm quyển). Hai quyển chính là sách "Luận về Vũ trụ" (De l'Univers) và sách "Luận về Thần ngữ" (La parole sacrée), hai quyển ấy có lẽ là viết bằng thứ chữ hiệu riêng, vì chỉ truyền dạy cho ít kẻ học đạo đã thành công mà thôi. Hai quyển ấy, không có quyển nào là truyền được đến ta. Thành ra đạo PYTHAGORE đời này chỉ được biết đại khái, nhờ sách vở của các đệ tử ông mà thôi.

Tập thơ nhỏ đề là "Kim Thi", truyền là của người đệ tử tên Lysis soạn ra để làm như một quyển kinh nhật tụng tóm tắt những điều đại cương dạy trong các trường của phái PYTHAGORE, chủ ý là giữ lại cho đúng cái đạo của thầy mình và truyền ra cho rộng vậy.

Cứ như lời HIEROCLÈS là người đã truyền lại và chú thích tập thơ này, thì tập Kim Thi chính là gồm được tinh túy của đạo PYTHAGORE, vì có luật bắt các đệ tử sớm chiều phải đem ra tụng đọc và ngẫm nghĩ.

Mới xem ra thì những lời răn dạy trong tập thơ này, hình như lộn xộn, không có thứ tự gì. Nhưng mà xét kỹ ra mới biết rằng cách sắp đặt thật là khôn khéo lắm, cứ tuần tự mà phát siển ra, nghĩa lý sáng sủa vô cùng. Trong bản dịch của chúng tôi đây, chúng tôi muốn tiêu biểu cho rõ cách sắp đặt của tác giả đó, nên có đặt ra cương mục để lần lượt theo đó mà chú thích.

Phần thứ nhất là "Thời kỳ chuẩn bị » (la Préparation), dạy về phép thờ Thượng đế cùng các Thần minh, là những đấng cao xa hơn loài người, để làm cái gốc cho mọi sự hành vi của người ta cùng của xã hội. Phần thứ nhì là « Thời kỳ tinh luyện (La Purification), dạy về cách thờ nhân loại ở gia đình, ở xã hội, ở bản thân mình, bằng lòng bác ái, tình thân thiện. Nghĩa vụ người ta đối với bản thân mình thời chia ra phần linh tính và phần nhục thể, nghĩa là cách chăm chút cho tinh thần và chăm chút cho thân thể. Lần lượt dạy về tính khắc kỷ, lòng thành thực, chính trực, cẩn thận, khoan dung, trí suy nghĩ, biện biệt, viễn lự, tiên kiến, tính cần lao, thói lễ nhượng. Rồi dạy đến cách chăm chút cho thân thể, nhất là sự ăn uống phải cho trong sạch và điều độ và chú trọng về phép thể thao.

Người đệ tử đã qua được hai thời kỳ chuẩn bị và tinh luyện rồi thời phải có cho tinh tiến mãi lên mà nói được tới các phép màu huyền diệu. Vì trước phải thuộc các nhân sự đã, rồi mới tới cõi thần bí được. Phần thứ ba đó là "Thời kỳ thành đạo" (la Perfection); người đệ tử đã thuộc các phép tự kiểm, phép tư niệm, đã có lòng tín ngưỡng, lòng đạo đức rồi, thời bấy giờ dùng phép cầu nguyện để cho trực giác các manh mối trong vũ trụ và tới được cõi trí đạo huyền bí. Đến được đấy thời có phép thần thông trác kiến, thấu hiểu được các lẽ u ẩn trong nhân sự và trong thiên diễn.

Cõi trí tuệ bấy giờ như mở rộng cửa ra. Kẻ học đạo đã thấu được lẽ huyền vi; trong người thấy hoan hỉ vô cùng, đời hiện kim sẽ được thảnh thơi bình tĩnh, mà cuộc lai sinh sẽ được vĩnh viễn cực lạc.

Phép giáo dục loài người mà đến thế là hoàn toàn tuyệt diệu vậy. Phàm trí thức phải lấy đấy làm gốc, phàm tổ chức phải lấy đấy làm nền. Phép ấy là cái yếu tố cho sự tiến bộ, sự hòa bình của cá nhân cùng của xã hội. Phép này phân tích đã tinh vi mà tổng hợp lại chu đáo. Nhất diện thời trong phép tu luyện cá nhân, không có một điều tiểu tiết nào là không nói đến. Nhất diện thời ngoài những bài học vụn vặt, những lời dạy nhỏ nhặt, không khỏi phiền tạp tế toái, lại đặt ra hẳn một khoa học đạo hoàn toàn, theo đúng như kỷ cương mục đích của tạo vật.

Trong khoa học này thì người ta không phải là độc lập đối với Thượng đế, đối với vạn vật ở ngoài. Nhờ khoa học này mà người ta biết rằng cái nguồn sinh hoạt của mình, cái sức hành động của mình, cái phương tiện tiến hóa của mình cùng cái cứu cánh hạnh phúc của mình, là trước nhất ở nơi Thượng đế, là đấng sinh thành tạo hóa ra mình; rồi là ở cái công phu công cộng của cả vạn vật cùng nhân loại, không có vạn vật cùng nhân loại thì người ta không thể sao sống còn được; sau hết là ở chính bản thân mình, vì bản thân mình chính là phát sinh tự Thượng đế mà ra và là chung đúc cả cái sức sinh hoạt của tạo vật.

Cái tôn giáo đại đồng đó vừa bao gồm cả Thượng đế, cả vạn vật, cả nhân loại, cả bản thân người ta, khiến cho mỗi người có cái nghĩa vụ phải thờ Thượng đế, phải thương yêu các giống các vật, phải quí trọng kẻ khác và cả mình nữa, và lại khiến cho mỗi người có đủ các lẽ chánh đáng để tu luyện lấy mình về đường trí dục đức dục vậy.

Vậy thời về phương diện tự kỷ giáo dục, đạo PYTHAGORE muốn cho mỗi cá nhân vừa gồm được cái tinh thần rất sáng sủa cùng với cái tinh lực rất thuần túy và cái thân thể rất kiện toàn, thật là một phép tu dưỡng nhân cách rất điều hòa và rất chỉnh bị vậy. Trong phép này, tinh thần thật là chủ trương cho vật chất, các tinh lực vận động các cơ quan một cách êm đềm nhặm lẹ, còn thân thể thời giữ hết bổn phận làm cái khí cụ tiện lợi để giúp cho tinh thần tấn tới. Như thế thì cuộc sinh hoạt tất là phải được điều hòa, tất là sẽ được khoái lạc vậy.

Có một điều quan hệ hơn nhất cả, là cái kinh phúc âm mới của đạo xử thế đó, bày tỏ cho chúng ta biết rằng lòng khuynh hướng về Thượng đế là cái luật sống của vạn vật chúng sinh, sự nỗ lực tự do của cá nhân là cái phương tiện cho đạt tới, lòng nghĩa vụ là cái phép tắc cho tới được, và ngoài cõi đời hiện tại còn có vô số những cuộc đời lai sinh; tùy cái nghiệp ta ở đời này tốt hay xấu mà đời sau sẽ báo ứng tốt hay xấu vậy.

Đó là những điều chân lý cốt yếu, các bậc đại triết đại giác đời xưa đã phát minh tuyên bố ra, để làm kim khoa ngọc luật cho muôn đời, đời nọ sang đời kia phải lấy đó để làm gương vậy. Cái lý tưởng bao hàm ở trong các điều đó, có lẽ diễn ra theo những danh từ biểu hiệu khác nhau, theo những cách thức tư tưởng mới lạ, những cái phép tắc cốt yếu thì cổ kim vẫn là một, đại đồng mà tiểu dị, thật là lẽ phải muôn đời, đời đời mới mẻ vậy.

Tại Brévannes ngày tháng 12 năm 1915.
 

Dịch tập « Kim Thi » của phái

Pythagore

THỜI KỲ CHUẨN BỊ

Thờ Thượng đế. Người ta phải có tôn giáo. Trước hết phải nên thờ phụng Thần minh, theo như pháp luật đã định. Đã đem lòng thề nguyền tín ngưỡng, thì phải giữ cho có thủy có chung. Rồi thì nên tùy theo phép thường, sùng phụng những bậc Hào kiệt Anh hùng, những bậc Thần nhân Thánh triết.
 

THỜI KỲ TINH LUYỆN

Thờ gia đình.

Người ta phải yêu mến cha mẹ.  Phải biết thờ gia đình; phải làm trọn nghĩa vụ đối với cha, với mẹ, với cả các bà con họ hàng.

Thờ bè bạn. – Người ta phải yêu mến kẻ đồng loại của mình.   Bè bạn phải chọn lấy người nào là thuần lương đức hạnh hơn cả. Bạn khuyên nhủ, phải nghe lời, bạn chỉ bảo, phải theo gương. Đừng nên vì điều lỗi nhỏ mà xa mất bạn, nếu biết cố gắng hết sức cũng có thể giữ được, vì chủ trương sự đời vừa thuộc vận mệnh mà cũng vừa thuộc ý chí nữa.
 
Tu luyện mình. A). Tu luyện về tâm trí. Phải biết khắc kỷ. – Rồi lại phải biết sửa mình cho thắng được tình dục, cho biết tiết độ, biết cần cù, biết thanh tĩnh. Đừng nên giận dữ bao giờ.

Phải biết thật thà ngay thẳng công bằng.   Đối với kẻ khác cũng như đối với riêng mình, phải nên thế nào cho không có điều gì tự trách được. Mà trước hết phải biết tự trọng mình. Nhất thiết một đời, phàm mỗi câu nói, phải theo cho đúng lẽ công bằng.

Phải biết suy nghĩ. – Đừng có tập cái thói quen ù lì gập sao hay vậy, nhưng phải biết nghĩ rằng cái số phận chung của người đời là cái chết, và phàm tài sản vật chất, có rồi mất đi, cũng dễ dàng như không vậy.

Phải biết vững lòng mà làm việc. Còn như cái thân phận tự lẽ trời bày định, thì dù khó nhọc thế nào mặc lòng, cũng đừng nên oán trách, cứ bình tâm mà chịu lấy, và cố gắng chỉnh đốn cho được hơn lên. Vì kẻ đạt nhân quân tử vẫn được thần minh phù hộ cho khỏi phải chịu những cái tai to nạn lớn.

Phải nên khoan dung và kiên nhẫn. Trong ý kiến người ta thường là lẫn lộn cả điều phải điều trái. Vậy chớ có nên theo theo hẳn hay bỏ bỏ cả, mà nên lấy sự điều hòa của mình. Nếu điều trái được tạm thời thắng lợi, thì nên lánh xa mà đợi thời.

Phải có cái trí phán đoán cho ngay thẳng và cho vững vàng. – Điều ta nói đây, phải nên để ý luôn mà theo cho đúng. Lời nói việc làm của kẻ khác, chớ nên a dua mà không suy nghĩ. Khi nào đã lấy lẽ phải mà suy xét biết theo đường nào là hơn, thì bấy giờ hãng nên nói, nên làm. Trước khi hành động phải nên suy tính, như thế thì khỏi làm những điều vô lý. Người ta thường bị khổ sở, chính là bởi làm và nói không có điều độ, không có phép tắc vậy.

Phải nên biết phòng xa.  Phàm quyết định một điều gì, phải nên biết dự tính cái kết quả xa xôi về sau này thế nào, để cho không bao giờ phải hối hận.

Phải biết khiêm tốn. Cái gì thực mình không biết, đừng nên tự phụ muốn làm. Nhưng phải biết thừa dịp mà học cho biết thêm. Như thế thời đời mình sẽ có hứng thú vô cùng.

B) Tu luyện về thân thể. Phải ăn ở cho thanh sạch và hợp với sinh lý. Phải tập thể thao. Lại phải chăm chút cho thân thể được mạnh khoẻ. Đồ ăn, đồ uống, cách tập luyện cần dùng, phải nên cho có điều độ. Hễ biết giữ cho điều độ thích nghi, thì không bao giờ đến nhu nhược ủy mị. Cho nên phải tập cho quen cách ăn ở cho thuần khiết và cho nghiêm nhặt.

Phải nên cẩn thận. Theo cách ăn ở như thế, không nên khoa trương, để khỏi dục lòng ghen ghét của kẻ vô tri vô thức.

Phải nên điều độ. Đừng có bắt chước những kẻ không biết suy xét, hoặc là ăn tiêu quá sự cần dùng, hoặc là tần tiện quá đến bủn sỉn, nhưng nhất thiết phải giữ lấy đạo trung bình là hơn cả. Vậy đừng nên làm gì có thể hại được đến mình và muốn được như thế thì trước khi hành động phải nên suy nghĩ.
 

THỜI KỲ THÀNH ĐẠO

Các phương tiện tinh tiến.

Phải nên tự kiểm sát mình.  Khi mới ngủ dậy, trong người đương bình tĩnh, phải thừa lúc bấy giờ mà nâng cao thần trí lên, nghĩ ngợi về các công việc hay mình phải làm.

Chiều, trước khi đi ngủ, phải nên kiểm sát tâm tư, ôn lại trong trí những công việc lúc ban ngày, và tự hỏi rằng: Ta đã làm được những gì? Ta có làm được trọn nghĩa vụ ta trong mọi việc không? Nên đem lần lượt từng việc ra mà sát hạch như thế. Nếu thấy mình đã làm sai, thì phải tự mình nghiêm trách; nếu không có làm lỗi gì thì nên hoan hỉ trong lòng.

Tư niệm. Tín ngưỡng. Đạo đức. Quan niệm về Vũ trụ. Nên ngẫm nghĩ những lời khuyên đây. Nên đem hết lòng trân trọng mà gắng hết sức thực hành; sẽ tới được cõi chí đức chí thiện. Ta nói đây là lời nói thật, xin thề trước đấng mầu nhiệm đã vạch ra trong trí ta cái hình Tứ tượng (la Tetrade), là biểu hiệu và là nguồn gốc của vạn vật vô cùng.

Cầu nguyện.  Nhưng khi khởi công tu luyện, phải nên cầu nguyện Thần minh luôn, để người giúp cho làm được trọn vẹn.

Giác ngộ. Khi đã hiểu rõ được các điều răn dạy đây thời sẽ quan niệm được cả bản thể của thần nhân cùng của vạn vật, và sẽ thấu được cái lẽ duy nhất nó chủ trương trong cuộc thiên diễn vậy. Bấy giờ mới biết cái luật lớn trong vũ trụ, là khắp trong thế gian đâu đâu cũng vậy, vật chất với tinh thần là đồng thể với nhau cả.

Trí tuệ. Bấy giờ thời trí tuệ đã sáng suốt, trong lòng sẽ không phải băn khoăn về những điều vọng tưởng nữa. Sẽ biết rằng người ta mà phải khổ sở là tự mình tác nghiệt cho mình. Khốn nạn cho những kẻ ấy! Họ không biết rằng cái của báu của họ là ở trong tay họ, ở trong người họ đó. Những người biết cái cách giải thoát cho khỏi sự khổ não, thật là ít lắm thay. Sự mê muội của người đời thật là quá lắm thay, làm cho trí tuệ phải mờ ám! Khác nào như cái ống lăn, cứ lăn liều, không bao giờ khỏi được những nỗi khổ thống vô cùng. Vì cái tật mê muội bất minh đó, đi đâu nó cũng ám ảnh hoài, thành ra không biết phân biệt điều gì là điều phải nên thuận nhận, điều gì là điều trái nên tránh xa mà đừng tức giận.

Thần bí.  Ôi Thượng đế, là cha sinh ra chúng ta! Xin cầu nguyện Thượng đế tế độ cho loài người khỏi phiền não, chỉ thị cho họ biết tự mình có cái sức thần thông là dường nào! Nhưng mà không: chúng ta chẳng nên rầu lòng lo lắng, vì loài người là giống thần minh, tự mình có thể phát minh được những lẽ màu nhiệm của tạo vật bày ra cho mà tìm tòi.

Kết quả.

Cõi chí đạo. Cõi vĩnh viễn cực lạc.  Các lẽ mầu nhiệm đó đã thấu được rồi, thời những lời ta khuyên dạy đây, sẽ làm được dễ dàng, và đáng được giải thoát cả mọi sự phiền não. Nhưng mà phải nên kiêng kỵ những thức ăn ta đã cấm trong khi tu luyện trai giới, và cứ nên theo đuổi cái công phu giải thoát cho linh hồn được thảnh thơi. Phàm sự vật phải biết kén chọn cho đích đáng và cho thích nghi, để cho cái phần tinh túy trong người là phần tinh thần bao giờ cũng được thắng vậy. Được như thế thời đến khi dời bỏ cái khu xác này sẽ bay bổng lên cõi thanh thiên, và bấy giờ không phải theo luật sinh tử nữa, sẽ biến hóa mà thành một vị thần tiên bất diệt vậy.
 

CHÚ GIẢI VỀ TẬP «Kim Thi» CỦA PHÁI PYTHAGORE

Nói về Thời kỳ chuẩn bị

THỜ THƯỢNG ĐỂ

Người ta phải có tôn giáo

Trước hết phải thờ phụng Thần minh theo như pháp luật đã định (1). Trước hết phải kính Thượng đế. Đó là điều tối cần, PYTHAGORE đặt đầu hết cả các lời răn dạy của ông. Vì tôn giáo là cái bổn phận thứ nhất của người ta, phàm các nghĩa vụ khác là căn cứ cả ở đó, nhờ đó mới có lẽ phải, có cái cớ chánh đáng cho người ta phải thuận nhận. Nếu trước hết chưa định được rõ nguyên nhân cứu cánh của loài người, nghĩa là chưa suy nguyên mà tưởng tượng đến cái nguyên nhân cùng cực tối cao, đến cái nguyên lực sáng tạo ra vạn vật, đến cái chí đạo hoàn toàn tuyệt đích, nói tóm lại là nếu không biết tưởng tượng đến Thượng đế và nếu không biết kính thờ Thượng đế để làm phương châm mục đích cho mọi công việc ở đời, thời không có việc gì là có thể quan niệm, có thể giải thích, có thể hành động cho hợp lẽ công bằng, cho thập phần chắc chắn được.

(1) Đây là trích từng câu trong tập Kim Thi, mà chú giải, những câu đầu đoạn, in chữ to, là lời thơ.

Muốn biết sự vô tôn giáo hại là đường nào, thời cứ xét qua ngay những cái thuyết của phái vô thần trái ngược với tâm trí của người ta là dường nào, và trở ngại cho đạo đức cùng hạnh phúc của loài người là thể nào, thời đủ rõ vậy.

Theo phái duy vật, thời tạo vật là một cái sức mạnh vô tri, cấu tạo ra vạn vật rồi lại phá hoại đi, không có mục đích gì cả. Trường sinh hoạt là một cuộc ngẫu nhiên. Người ta sở dĩ sinh ra là bởi những cơ hội thảng lai, cùng những ảnh hưởng của cái hoàn cảnh bên ngoài cả. Chỉ có cái đời hiện tại, cái đời có hình thể rõ ràng ra đó là có thực mà thôi. Đời ấy rút lại chỉ là một khoảng ý thức ngắn ngủi ở giữa hai cái thiên co hu vô mà thôi. Cá nhân tự chốn hư vô mà sinh ra, rồi lại diệt đi vào cõi hư vô; kẻ hiền, người bất tiểu, cũng là chìm đắm vào trong cái vực vò đề ấy cả. Phàm sự nghiệp của người ta là do tiền định về vật chất cả, còn như thân thể người thì ví như một cái máy tự nhiên phản động, tưởng rằng có tự do mà thực là không, cái máy tư tưởng, cái máy âm thực sinh sản, cái máy tác dụng một cách thế nào cho được khó nhọc ít mà khoái lạc nhiều, chứ không có cái mục đích gì nữa.

Cách hành động hèn hạ như thế, thì tất là tạo ra một cái luân lý cũng đê tiện mà thôi. Trước hết, đã gọi là luân lý mà không có đăng chủ trương tuyệt đối, không có quyền thưởng phạt sau này, thì phỏng còn có oai lực chi nữa? Mà những người trong tâm trong trí chỉ nuôi những cái tư tưởng tiêu cực như thế, khốn nạn như thế, thì ra đời thế nào mà hành động cho mạnh bạo được, thế nào mà có đủ sức tự tín để ăn chịu với đời, có đủ lòng nhiệt thành để tự hi sinh mình đi, để làm những việc nhân từ, bác ái, vô kỷ, vị tha, để biết thuận theo những điều luật pháp bắt buộc? Cứ khuyên người ta phải nên làm nghĩa vụ nhưng nếu cái quan niệm cốt yếu về nghĩa vụ đó không thống thuộc vào một cái nguyên lý cao thượng nào, vào một cái chủ ý đủ cai quát và đủ có sức mạnh làm mệnh lệnh cho người ta được, thì rút lại vẫn là để cho cái chủ nghĩa cá nhân và cái chủ nghĩa duy kỷ nó được tự do tùng sinh vậy. Cuộc đời bấy giờ là một cuộc đời thụ động, không có mục đích gì cao thượng cả, phó mặc cho chìm đắm vào trong cõi hoài nghi hay trong đường tập tục. Bấy giờ chỉ cầu lấy cho thỏa cái dục tình hèn hạ, cho sướng cái nhục thể bề ngoài, muốn được thỏa được sướng ngay, dù phải dùng những cách không chánh đáng cũng mặc lòng. Trong tâm trí lúc nào cũng như chưa được mãn nguyện mà chỉ chực phàn nàn phản kháng. Cá nhân đã không biết đến cái nghĩa liên lạc với tạo vật, với vũ trụ cùng kẻ đồng loại mình, thì đến đối với gia tộc mình, đối với nòi giống mình, đối với cả nhân loại vạn vật cũng không biết còn có liên lạc gì nữa. Cùng cực đến đặt mình vào nơi khốn nạn, vì mơ hồ không hiểu cái lẽ sinh tồn làm sao, cái cơ tinh tiến thế nào.
Luân lý của cá nhân đã khiếm khuyết như thế, thì luân lý của công chúng gồm cái sức tinh tiến của cá nhân cũng thấy khuyết điểm như thế mà lại hình như nhân cho to rộng thêm ra vậy. Kẻ có con mắt sáng biết quan sát sự đời, thì điều thứ nhất nghiệm thấy là những cái quan niệm cốt yếu về trật tự, về đẳng cấp, về nghĩa vụ, bây giờ mất cả. Trí thức, đạo đức, thiên hạ cũng không lấy làm trọng mà dường như cho là khinh. Những kẻ vô trí thức, vô đạo đức ngày nay xướng lên rằng người ta là tuyệt đối bình đẳng cả, ai ai cũng được quyền hưởng sự lợi lộc ở đời, không quản gì tài năng hơn kém, trí đức cao thấp cả. Cái số nhiều ngày nay át cả cái tinh túy. Kẻ nào có thị dục của kẻ ấy, thành ra loạn xạ cả, không có chủ trương thống nhất gì nữa. Mệnh lệnh là ở dưới lên, chứ không phải trên xuống nữa. Cứ theo cái cách như thế ít lâu, thì không còn ai biết cai quản, không còn ai biết phục tòng nữa, vì kẻ tài năng thì bị yểm tế đi, không thể xuất đầu ra được, còn những kẻ bất tài thì tự do túng sinh, chẳng biết có trời, có thầy, có lòng tin, có lễ phép gì nữa.

Bây thì giờ nghiệp ác chất đã đầy, tất xẩy ra những cuộc đại biến, như cái dịch của xã hội để rửa tội cho loài người. Hoặc là xẩy ra cuộc chiến tranh hay cuộc cách mệnh, nhất thời lấy cái võ lực tàn hại mà thay vào cái chính nghĩa công bằng, cho đến lúc xã hội chịu khổ đã quá rồi, mới thấy trong lương tâm bật lên cái tia sáng cho tỏ đường chính lẽ phải mà theo. Khổ cực rồi bất đắc dĩ mới phải quay đầu về những cái lý tưởng cũ, là lý tưởng duy nhất, lý tưởng liên lạc, lý tưởng trật tự, lý tưởng nghĩa vụ bấy lâu đã quên bỏ hẳn đi không thèm nhìn đến nữa, bây giờ phải nhọc nhằn gắng sức mà học lại. Dần dần mới tỉnh được cái giấc mơ cuồng, và nhờ sự khổ não mà biết rằng loài người nếu không có một cái gốc tôn giáo, nếu không tin ở một đấng tuyệt đối, thì không sao có luân lý, không sao có sự nghiệp gì được.

Những sự tai biến đau đớn đó bắt người ta phải suy nghĩ mà tìm về con đường đạo lý; tuy nhiên cách học đạo không phải chỉ có những cách bạo động như thế đâu, còn có cách bình thường giản dị khác. Nếu có lòng tin mà biết quan sát, thì không đâu đến nỗi gặp sự tai nạn như thế, vì sẽ hiểu rõ ngay cái trật tự mầu nhiệm trong vũ trụ, biết ngay những phép tắc chủ trương trong cuộc thiên diễn và nhân đó hiểu được cái lẽ nó bắt buộc mình phải sống làm người thế nào cho hợp với cái trật tự thiên nhiên của tạo hóa..

Vì vũ trụ có pháp luật, điều đó đã rõ hẳn rồi. Tinh tú xoay vần, năm tháng thay đổi, cách sinh hoạt của các giống khoáng vật, thực vật, động vật và cả loài người, là cái chứng rõ ràng vậy. Nay vũ trụ có pháp luật, mà trên vũ trụ lại không có một cái quyền tuyệt đối đặt ra pháp luật ấy, chủ trương cho vạn vật được điều hòa, đưa dắt cho đi đến mục đích, như thế thì vô lý quá.

Như thế thì trong vũ trụ tất có một cái sức mạnh chủ trương điều hòa hết thảy. Sức mạnh ấy là cái tinh thần chủ động vạn vật. Phát hiện ra bằng sự sống và bằng vật chất, sự sống là cái khí thiêng hoạt động, vật chất là cái trường sở thiên diễn. Sức mạnh ấy vừa là nguyên nhân, vừa là cứu cánh của vạn vật.

Và khoa học ngày nay cũng đã chứng rõ cái lẽ vạn vật duy nhất đó rồi, duy chỉ ở trong phạm vi vật chất mà thôi, vì khoa học cho rằng vạn vật đều là qui về một cái sức mạnh gọi là « tinh lực » (énergie), sức mạnh ấy bàng bạc trong vũ trụ, nhưng khinh thanh mầu nhiệm, người ta không cảm giác được, mà thực là tiềm tàng ở trong các hiện tượng, phàm các sự vật cảm xúc đến giác quan của ta đều phát nguyên tự đấy, diễn xuất bởi đấy và qui nạp về đấy cả. Khoa học phát minh được cái tinh lực vĩnh viễn bất diệt đó, tiềm tàng ở trong vạn vật, tiến hóa tự khoáng vật cho đến loài người, tự cõi vô tri cho đến cõi ý thức, khoa học phát minh được điều đó thật là chứng cho cái thuyết trong vũ trụ có một sức mạnh thiêng liêng chủ trương duy trì cho vạn vật.

Nay xét cơ thể người ta cũng thấy có sức chủ trương như thế, tức là thần trí chi phối cả thân thể cùng khí lực. Bởi thế cho nên người ta cũng ví như là một bức tranh nhỏ của vũ trụ, tức là một cái thế giới nhỏ, vì cũng bao gồm cả các nguyên chất như trong vũ trụ vậy.

Trong cõi tư tưởng cũng quan niệm ra một mối tuyệt đích gồm cả các tư tưởng vô cùng, bác ái, tuyệt phẩm, vì tất phải có một cái kiểu mẫu tuyệt đối thời mới có thể theo đó mà tưởng tượng ra mọi cái hay ở đời,

Đã suy nghĩ cho kỹ những lẽ tự nhiên đó rồi, thời trong tâm trí tự khởi ra cái quan niệm về Thượng đế rõ ràng, đích xác, không còn nghi ngờ được nữa. Đến bấy giờ thời khoát nhiên hiểu rõ cả nguyên nhân cùng cứu cánh của đời người, và thấy rằng trong mình cũng có một phần của cái sức sáng tạo vạn vật, biết rằng đời người là ở sự tiến hóa tự do, qua nhiều trình độ mà tự nhiên khuynh hướng về Thượng đế.

Bấy giờ cơ sở đã vững vàng, trí tuệ, ý chí, tâm tình đều được thỏa mãn cả, mới có thể thực lực gây dựng ra đạo xử thế cùng phép luân lý vậy. Đời đạo lý sẽ gồm cả ở một cái công phu như sau này: là làm thế nào noi theo được Thượng đế, mà tuân hành các phép tắc tự nhiên cùng siêu nhiên của Thượng đế, khiến cho dần dần tập được những đức tính của Thượng đế, tức là lần lần đạt được tới cõi hạnh phúc.

Trong tâm trí đã có một mối tín ngưỡng thâm trầm như thế, thời phàm các mối cảm tình, các sự hành vi, đều như đằm thắm một lòng tín ngưỡng ấy cả. Bấy giờ thời biết rằng thiên lực đã ở trong mình, dốc lòng tin ở thiên lực phù trợ cho mình. Đã có lòng tín ngưỡng thì những sự trở ngại ở đời cũng coi như là những phương tiện để giúp cho cái công tinh tiến của mình. Lòng tín ngưỡng ấy dạy cho ta biết rằng hết thảy người ta, hết thảy vạn vật cùng là con một nhà cả, cùng là con Thượng đế cả, và đối với mọi người mọi vật, trong lòng ta chỉ nên đầy một mối thương yêu mà thôi. Sau nữa, lại nhờ lòng tín ngưỡng ấy mà biết được cái mục đích chân chính của đời người là hàng ngày phải trau dồi cho thân thể cùng thần trí được kiện toàn, và lại có thể giúp cho kẻ khác được hay hơn lên.

Tôn giáo hiểu theo nghĩa đó thời có một cái sức cảm hóa vô cùng, vì giải rõ được cái lẽ sở dĩ làm sao phải tránh điều ác, làm điều thiện, tức là vì cớ gì mà phải làm hết nghĩa vụ ở đời. Bởi thế nên tôn giáo là cần cho xã hội để lập ra trật tự, dựng thành kỷ luật, khiến cho mọi người phải thuận theo phép tắc. Những cái quan niệm cốt yếu về gia tộc, về tổ quốc, thực là uyên nguyên tự tôn giáo mà ra, vì có tôn giáo thì đứng trong mỗi đoàn thể ấy mới hiểu rằng công phu của người ta cần phải cho điều hòa thích hợp để đạt được cái mục đích duy nhất là bản thể của vạn vật.

Và cả cái sự nghiệp giáo hóa về cá nhân, về quần chúng của PYTHAGORE, là căn cứ ở cái quan niệm về tôn giáo đó. Điều cốt yếu của ông dạy là thế này: phải làm thế nào cho noi theo được Thượng đế; và cái mục đích xa xôi của ông là muốn cho trong xã hội cũng có một cái trật tự thiêng liêng, để cho cuộc đời được điều hòa êm ái.

Đã đem lòng thề nguyền tín ngưỡng thì phải giữ cho có thủy có chung.  Lời dạy này có hai nghĩa. Trước hết là dạy rằng phàm lời ước hẹn phải cho trung thành. Một lời ước trịnh trọng dù viết ra giấy hay nói ở miệng, phải coi là một cái ước thiêng liêng, một lời nguyền danh dự, lấy cái thiên lực ở trong người ta làm chứng cho lòng thành thực của ta. Lời ước hẹn còn như thế, huống là lời thề nguyền, thật là có cái sức bắt buộc phải nói sự thực.

Những kẻ bội ước bất trung, nói rồi mà chối lời mình, hay là điên đảo mà làm chứng giả, thực là những kẻ phạm tội xúc phạm thần minh. Những kẻ ấy thế nào cũng phải chịu tội, là mất lòng tin của người ta, lại mất cả lòng tự tin ở mình nữa, thành ra một vật khả ố, hãm mình vào nơi khốn nạn, bị Ma vương hành hạ, chịu Thiên đình giáng tai.

Vả lại, cầu thần linh làm chứng cho mình là một việc hệ trọng vô cùng, không nên bạ việc gì cũng thề nguyền Thượng đế. Như gặp cơn nóng nảy giận dữ cũng gọi đến tên người, thế là không hay, vì phàm sức mạnh gì mà dùng không phải đường thì lại phản động hại cho kẻ dùng xằng vậy.

Sau nữa cái mệnh lệnh phải giữ lời ước nguyện là thuộc về đạo thần bí của phái PYTHAGORE. Phàm các tôn giáo về cổ đại, trong đạo vẫn có hai phần. Có một phần lễ bái bề ngoài để đối với công chúng, thời tiêu biểu cái lẽ Duy nhất tuyệt đối ra nhiều hình thê khác nhau, và nhất là tiêu biểu ra hình người. Thành ra cái gốc đạo lý thường vẫn khiếm khuyết, không được thỏa đáng, nhưng vì cần phải theo trình độ của công chúng cho dễ hiểu, nên phải mượn cái hình thức lễ bái để làm biểu hiệu bề ngoài. Ngoại giả lại còn có một cái đạo thần bí nữa, chỉ mật truyền cho một số ít người, trong các kẻ đồ đệ ở nơi đạo viện, chọn lấy kẻ nào là xứng đáng mới cho học mà thôi. Đạo này là lấy khoa học triết học mà chứng giải cái lẽ Duy nhất tuyệt đối, giải cái bản thể của vũ trụ cùng người ta, và lẽ sinh hoạt tiến hóa trong vạn vật, qua các hình trạng khác nhau.

PYTHAGORE khuyên các đệ tử trước hết phải thờ phụng thần minh theo như pháp luật, là có ý dạy rằng cần phải theo các cách lễ bái như tục lệ đời bấy giờ đã định.

Cái thái độ về tôn giáo như thế là một cái thái độ đại khoan dung, các đồ đệ phái PYTHAGORE sở dĩ theo được là vì đã hiểu biết rằng tôn giáo đời bấy giờ tuy là đạo đa thần, nhưng các vị thần đó chẳng qua là những biểu hiệu khác nhau của Thượng đế độc nhất mà thôi, tùy đối với công chúng muốn khuyên dạy những điều gì thì mỗi hạng tiêu biểu ra một vị thần khác. Lại biết rằng tôn giáo nào cũng vậy, đều có một cái gốc thần bí chung, đều gồm bấy nhiêu cái chân lý như nhau, và tuy đặt ra danh hiệu khác, chứ thực là cùng thờ một đấng tạo hóa ra muôn loài cả, bởi thế nên cho rằng người ta đã biết theo phép thần minh, theo luật thiên diễn, thời dù thờ thần nào, danh hiệu nào, cũng là đáng được phúc lành thỏa nguyện vậy. Vì có cái trí sáng suốt như thế, cho nên đối với đạo nào cũng có lòng khoan dung cả, và vào nơi đền miếu nào cũng có thể cầu nguyện thành thực. Như vậy thời đi đến đâu cũng bày cho người đời cái gương tốt về lòng tín ngưỡng và lòng đạo đức.

Vậy thời tuy bề ngoài như thế mà thực ra đạo PYTHAGORE không có gì giống với cái đạo đa thần (polytheisme) đời bấy giờ. Lại cũng không giống với cái đạo phiếm thần (panthéisme) nữa, đạo này cho vật chất, sinh hoạt, vạn vật, nói tóm lại là cả cái thế giới hữu hình là Thượng đế cả, và linh tính của người ta cứu cánh cũng đến tiêu nhập vào đó, nghĩa là tuyệt diệt hết. Đạo PYTHAGORE chính là một đạo độc thần, cai quát cả các tôn giáo mà qui nạp về cõi Duy nhất.

PYTHAGORE dạy rằng đã thề nguyền tín ngưỡng thì phải giữ cho có thủy có chung, chính là dạy phải biết và phải thờ cái lẽ Duy nhất tuyệt đối tiềm tàng ở trong các tôn giáo vậy. Nhưng cái đạo đó phải giữ bí truyền, vì những lẽ ta sẽ giải rõ về sau. Bởi thế nên ông khuyên các đồ đệ đã được mật truyền đạo ấy nên giữ lời thề, kẻo phải tội vạ.

Nhân các lời dạy rất khôn ngoan về cách đối với tôn giáo đó, có thể suy diễn ra bài học như sau này. Người nào đã sinh trưởng trong một đạo giáo nào mà lấy làm bằng lòng mãn nguyện, dốc chí tin theo, thời cứ nên trân trọng mà giữ lấy, trung thành mà phụng thờ. Còn người nào đã mất lòng tín ngưỡng, vì nghiệm thấy trong đạo giáo của mình có điều khuyết điểm về hình thức hay về giáo lý, thời ta nên khuyên họ vượt lên cho tới cái quan niệm cao siêu về tôn giáo của PYTHAGORE. Không theo những lời huấn hỗ tối tăm chật hẹp của bọn giáo sĩ các đạo ngày nay, họ không biết cái lẽ thần bí màu nhiệm của đời trước nữa, lại không theo những cái thuyết duy vật của khoa học, chỉ nên tìm trong tôn giáo và khoa học những lẽ đại đồng có thể điều hòa được cả hai bên vậy. Càng nghiên cứu, càng nghĩ ngợi cho cùng thời sẽ hiểu rằng những cái thuyết vạn vật đồng thể, tinh thần duy nhất, sinh hoạt phổ biến, tiến hóa vô cùng, toàn là những điều chân lý vừa thuộc về tôn giáo, vừa thuộc về khoa học nữa. Gồm cả các điều chân lý ấy lại, làm thành một cái cơ sở vững vàng, rồi có thể nhân đó tự gây lấy một cái lòng tín ngưỡng riêng, hợp nhất cai quát cả, khiến cho tùy ý muốn theo đạo nào cũng được, cũng có thể hiểu được cái hình thức biểu hiệu của đạo ấy.

Thí dụ như đạo Thiên chúa; nếu đã biết phân biệt những cái lẽ thần bí là phần tinh thần trong kinh Phúc âm thời sẽ hiểu rõ phàm các hình thức lễ bái ngày nay là có nguyên do mầu nhiệm, người thường không hiểu mà chính nhà thần học cũng nhiều khi không giải được. Bấy giờ thời có cái khoái lạc nhập diệu được đến chỗ căn đề của cái hình thức rực rỡ của đạo Gia tô. Bấy giờ mới có thể lấy ý thức mà cảm biết được cái sức mạnh thần thông của đấng Cứu thế, đã truyền qua bao nhiêu đời mà vẫn còn thiêng liêng mầu nhiệm vậy.

Rồi thì nên tùy theo phép thường sùng phụng những bậc hào kiệt anh hùng, những bậc thần nhân thánh triết. Trình độ các giống, từ giống rất nhỏ hèn mà qua các bậc cho lên đến Thượng đế, không phải là đến người ta đã là cùng. Trên loài người còn có những giống khinh thanh hơn nữa. Ta đối với những giống ấy mà tưởng tượng thời cũng ví như giống ở dưới nước mà tưởng tượng giống ở không khí vậy. Những giống ấy cao hơn ta trên trình độ vạn vật, tức cũng là người mà có tài năng trí đức ngang bằng bậc thần minh vậy. Những hạng ấy có thể ảnh hưởng đến ta, chủ trương cho cuộc tiến hóa của ta, giúp đỡ cho công tu luyện của ta, cũng như ta đối với các giống thuộc về khoáng vật, thực vật, động vật, ở dưới ta vậy.

Các hạng ấy tức là kẻ môi giới người ta với thần minh; gọi tên là thần tiên, thánh triết, hào kiệt, anh hùng, trí sĩ, nhân nhân, hiền nhân, quân tử, vân vân... Tức là kẻ làm gương, làm mẫu, người bạn siêu tuyệt, để cho ta hỏi han đường lối, mà biết cách tu luyện tinh tiến. Ta có thể cầu nguyện mà được thần giao cách cảm với cả các bậc đại trí của khắp các đời khắp các giống, nhờ đó mà cái tinh thần của các tiền triết còn truyền được đến đời nay. Và như thế thời sự dựng đền kỷ niệm để thờ các danh nhân thật là chánh đáng lắm. Vì có một cách học đạo đức, tập trí tuệ rất hay, là nên thời thường đặt mình vào trong cái không khí thiêng liêng của các bậc anh tài xuất chúng, các bậc hiền triết muôn đời, Đem tim óc mà nhiễm lấy những cái tư tưởng tuyệt mỹ, tuyệt xảo, chí đạo, chí đức của các bậc ấy đã diễn ra trong các công trình tạo tác (như về âm nhạc, hội họa, điêu khắc, kiến trúc), hoặc là đọc những thánh kinh hiền truyện, thời tâm trí như rộng rãi ra, và thấy có cái sức mạnh nó nâng cao bay bổng lên vậy. Đó là cái luồng sóng những điều chân lý thiên cổ nó đưa đẩy cho ta. Cái ánh sáng tín ngưỡng chói dọi vào ta. Đã chắc rằng mình đi đường chính đạo, làm việc hữu ích, thời vừa được hưng khởi, vừa được khoan khoái, dường như có bề trên giúp sức cho vậy. Nhưng muốn được thiên trợ thì phải tự mình ăn ở thế nào cho có đạo đức, cho được xứng đáng. Đó là phần PYTHAGORE dạy trong những câu thơ sau này.
 

Nói về Thời kỳ Tinh luyện

THỜ GIA ĐÌNH

Người ta phải yêu mến cha mẹ  phải biết thờ gia đình, phải làm trọn nghĩa vụ đối với cha, với mẹ, với cả các bà con họ hàng. – Trong học viện Pythagore, cho nghĩa gia đình đứng trên tình bè bạn, không phải là không có lẽ. Vì người bạn tốt đến đâu cũng không có thể buộc mình phải thời thường yêu giấu luôn, sẵn lòng hi sinh luôn như cha mẹ đối với con cái vậy. Có từng trải sự đời thì biết vậy: người bạn mất đi có thể thay được, chứ cái lòng thương của người mẹ thì đã mất đi không bao giờ lại có được nữa. Lại khi nguy hiểm hoạn nạn, không ai sẵn lòng yên ủi giúp đỡ cho mình bằng một người bà con thân, bởi thế nên cái nghĩa gia tộc duy nhất, cần phải hết sức để tạo, hết sức tài bồi, tức là phải dạy cho kẻ làm mẹ cái trách nhiệm thiên nhiên phải tự mình nuôi nấng bú mớm lấy con cái mình, phải làm thế nào cho người mẹ được ở luôn chốn gia đình để làm hết bổn phận trong cửa nhà, phải giàng buộc lấy cái tình vợ chồng cho thuận hoà khăng khít, lại phải dạy sao cho con trẻ biết báo đáp lại cha mẹ già cái công thương yêu nuôi nấng bấy lâu.

Nghĩa gia tộc là phải thờ phụng tổ tiên, phải lập gia thất, phải sinh con đẻ cái ; gia đình như thế tức là một cái động lực cốt yếu của sự tiến hóa chung của loài người, vì cá nhân có tự mình tạo tác ra, nghĩa là gây dựng ra gia đình thì mới có thể thực hiện được hết cái nhân cách của mình.

Vì sự vợ chồng lấy nhau tức là tập hợp cái sức tạo tác lại, cũng giống như sức của tạo vật, để mà gây dựng ra một cái bản vị mới, cao hơn cá nhân: bản vị ấy là gia đình. Người đàn ông thì có cái tinh lực sáng tạo, người đàn bà có cái sức mạnh tài bồi, đứa con đẻ ra, ấy là cái công trình hiển hiện. Ba cái nguyên tố đó đấu hợp lại gây ra một cái mối chung, là hồn gia tộc. Sự vợ chồng lấy nhau là một cuộc hợp tác về vật chất, mà trong thật là có một cái mối hòa đồng về tinh thần, về sinh hoạt, tạo thành ra một cái thế giới nhỏ, theo như cái kiểu mẫu chung của vũ trụ, ta sẽ giải rõ sau này.

Như vậy thì gia đình là một cái toàn thể, cảnh hòa lạc, sự hạnh phúc là tùy thuộc ở cái bụng tốt của mỗi người làm phần tử cho toàn thể đó. Như vậy thì bao nhiêu người trong một nhà đều phải có một cái mục đích chung: là bao nhiêu tư tưởng, dục vọng, công phu, phải đem hỗn hợp cả lại mà cùng nhau tiến lên cõi tuyệt phẩm hạnh phúc, là con đường đưa lên tới Thượng đế vậy. Mục đích đó, không thể đơn độc mỗi người mà đạt tới được, vì hết thảy đều có liên đới mật thiết với nhau, vậy thì không những nghĩa vụ của mình mà chính sự lợi ích của mình bắt buộc vừa mưu cho mình được tấn tới lại cũng vừa mưu cho kẻ thân thích mình được tấn tới nữa. Gia đình là cái đoàn thể thứ nhất của loài người, trong đoàn thể mỗi người cần phải giúp nhau thì tự mình mới mong được sung sướng; xét rộng ra đến các đoàn thể to hơn nữa, như họp nhà thành nước, họp nước thành chủng tộc, họp chủng tộc thành nhân loại, sự tương trợ đâu đâu cũng phải cần. Vì cái luật thiên nhiên trong cả tạo vật như thế: sự hạnh phúc của mỗi giống sinh vật là do cả các giống khác giúp đỡ vào mới thành được, và về phần riêng mỗi giống muốn mưu sự hạnh phúc cho mình thì đồng thời phải mưu cả sự hạnh phúc cho kẻ khác nữa. Đó tức là cái lòng từ thiện, dem thi hành ra khắp các đẳng cấp trong thế giới thiên nhiên, cứ lấy bề ngoài mà xét, thực đã có lợi ích như vậy.

Đạo vợ chồng mà hiểu như thế, thì sự sinh sản không phải là chỉ đẻ ra một đứa con mà thôi. Lại là tái tạo ra một cái tinh thần đương tiến hóa vậy. Bởi thế nên lúc có thai, phải chỉ nghĩ ngợi đến những cái hay cái tốt, và vợ chồng ăn ở với nhau phải rất mực hòa bình, để gây lấy những cái ảnh hưởng tinh thần cao thượng, những cái sinh khí hoạt bát kiện toàn cho đứa con sắp sinh ra sau này.

Người đàn ông là cái khí dương chủ trương điều hòa ở trong gia đình, phải coi mình như bậc sứ thần của Thượng đế. Cho nên bao giờ đối với vợ con mình cũng phải tỏ ra như một cái gương chiếu các đức sáng thiên nhiên, phải tỏ ra khôn ngoan, nhân từ, công bằng, đứng đắn, để cho vợ con theo. Có ăn ở như thế thì mới truyền dạy được cho các con điều lương thiện, việc nghĩa vụ, lòng kính hiếu. Ảnh hưởng người cha trong chốn gia đình là hệ trọng lắm. Nếu người cha vừa cứng mạnh và êm ái, vừa có đức lại vừa có oai, thì kẻ thân thích trong nhà có điều gì khuyết điểm cũng có thể sửa đổi được, lấy cái oai quyền người gia trưởng mà thống nhiếp được hết thảy, khiến cho phải khuynh hướng cả về đường tấn tới. Trong học viện Pythagore, người đàn bà có một cách huấn luyện riêng. Dạy cho biết cái chức vụ thánh thần của mình ở cõi đời. Dạy cho biết chỉ châu tuần ở trong cõi gia đình, tự coi mình như một bà giáo chủ chốn đình vi, như cái nguồn sống của con cái, như một cái kho nhân từ bác ái cho người nhà, như vị thần hộ mệnh để yên ủi nỗi lòng nỗi chí cho chồng.

Đứa con ở gần cha mẹ đã tiếp thụ được những cái tư tưởng cao, những cái gương sáng láng như thế, thì tự nhiên là sẵn lòng hiếu kính với cha mẹ. Tự nhiên coi cha mẹ như tiêu biểu cho thần trí của Thượng đế, hết lòng kính yêu và hết sức báo đáp lại cái công thương yêu nuôi nấng từ thuở nhỏ. Nhưng đạo Pythagore lại dạy rằng dù cha mẹ có điều khuyết điểm mà để cho con phải chịu đựng, thì những điều khuyết điểm ấy không nên coi là sự bất công của số phận, mà nên coi là cái kết quả trong lẽ tiền định của mỗi người, vẫn là đích đáng lắm. Theo lẽ này thì đứa con sinh ra không phải là ngẫu nhiên mà sinh ra đâu, chính là cái tiền nghiệp đã định đáng phải sinh vào nơi nào thì sinh vào nơi đó vậy. Bởi thế nên ở trong gia đình, hoặc có khi xẩy ra sự xung khắc, hoặc có khi sinh ra nỗi bất bình, thì không nên nổi lên kháng cự với kẻ thân thích của mình, mà phải gia công gắng sức khuyên nói làm sao cho người ta tỏ tường, những điều chếch lệch thì sửa lại cho bằng yên, mà cái thân phận của người cũng mưu tính cho được trọn vẹn.

Được như thế thì cảnh gia đình hòa thuận vui vẻ biết dường nào. Người cha dạy dỗ gây dựng các con thấy như cái tinh lực, cái uy đức của mình càng tăng giá phấn phát thêm lên, vì mỗi đứa con sinh ra là đem một cái khối sinh lực phụ thêm vào cái kho chung cả gia đình được hưởng vậy. Còn người mẹ thì không nên coi sự sinh dục là một nỗi lo lắng khó nhọc cho mình, mà phải biết rằng trong khi mang thai, trong khi bú mớm cho con là cái sinh lực nó nẩy nở ra trong mình, vừa nẩy nở về đường vật chất, vừa nẩy nở về đường tinh thần, hình như cái khí thiêng sinh hoạt, cái sức mạnh ái tình chịu được của tạo vật, của Thượng đế chung đúc cả ở mình mà truyền lại cho con mình vậy.

Sau nữa cái nguồn tiến hóa phát ra ở chốn gia đình rồi mới tràn khắp đến cả dân tộc. Vì gia đình không có con cái thì nòi giống tất phải suy đồi. *Gia đình không có tôn giáo thì trong nhà bất kính bất hòa, thương luân bại lý, tạo thành ra những lớp người sẽ phải bại hoại khốn cùng. Nhưng trái lại, nếu các gia đình vừa có đông con, vừa có tôn giáo như về đời văn minh toàn thịnh, thì tạo thành ra những dân tộc có sinh lực sung mãn, và có nghị lực cương cường.

THỜ BÈ BẠN

Người ta phải yêu mến kẻ đồng loại với mình – Bè bạn phải chọn lấy người thuần lương đức hạnh hơn cả. Dưới các nghĩa vụ đối với gia đình gia tộc, thì cần cấp nhất là các nghĩa vụ đối với người ngoài, trước nhất là những người xứng đáng hơn cả, đức hạnh hơn cả. Cái tình nghĩa đối với hạng người như thế gọi là tình bè bạn.

Như trên đã nói, thuộc về tình nghĩa gia tộc, thì người ta phải theo lẽ tất nhiên, phải thừa nhận gia đình là do tiền định xếp đặt cho mình, là cái hoàn cảnh tốt đẹp nhất cho mình. Tình nghĩa bạn bè thì không thế, chính là ở cái ý chí mình quyết định. Đây là không phải thuận theo lẽ tiền định, mà như lời Pythagore dạy, phải kén chọn, nghĩa là phải phân biệt kẻ hay người dở rồi phải giốc lòng thủy chung với bạn.

Vậy thì cái tên bạn đó không nên ban phát cho mọi người. Không nên tặng cho những kẻ không có phẩm giá, không có đức hạnh. Nếu chỉ vì sự lợi lộc nhất thời về đường vật chất mà cũng đem cái tên ấy ra mà mua chuộc, thì thật là phạm tội hủy hoại một cái vật đáng tôn trọng vậy. Nay người thực có đức hạnh, đủ làm gương cho đời, vẫn là ít có lắm, cho nên tình bạn bè chân chính cũng là một cái của hiếm hoi và quí báu vô cùng. Tuy nhiên, trong các đẳng cấp trong xã hội, vẫn có người đáng tình bè bạn. Lắm khi người chất phác chính trực lại có tư cách làm bạn hơn là kẻ vu khúc hiểm trở.

Người ta phải chọn bạn trong những kẻ hay kẻ khá hơn cả, cũng là theo cái lẽ trật tự thiên nhiên của vũ trụ. Vì rằng kẻ kém bao giờ cũng phải phục tòng kẻ hơn. Theo trật tự thiên nhiên thì chỉ người có tài đức mới có oai quyền.

Chọn bạn lại phải chọn người xứng đáng nữa, vì ảnh hưởng của thần trí vẫn truyền nhiễm được, cái hay truyền được thì cái dở cũng truyền được. Nói thế nghĩa là không nên thân gần những kẻ thần trí bại hoại, đức hạnh khiếm khuyết, hay ghen hờn giận giữ, hay là chỉ có cái tính tiêu cực vô bổ, là những người động nói chỉ tỏ lòng ghen ghét, tỏ ý bi quan, tỏ lời khích bác vậy. Lại chơi với những kẻ oán phẫn, thì tâm thần mình tối tăm đi, trí tuệ mình eo hẹp lại, cảm tình mình khô cạn đi, và tính nết mình chua cay ra vậy.

Trái lại, chơi với người hiền nhân quân tử, thì trông gương người ta, nghe lời người ta, làm cho nâng cao tâm chí mình lên, khiến cho mình có con mắt lạc quan, và tấm lòng cương quyết vậy.

Bạn khuyên nhủ phải nghe lời, bạn chỉ bảo phải theo gương. Vậy thì người mình đã chọn làm bạn phải là người có thể kính như thần minh, có thể soi như gương sáng, đủ đạo đức, chính trực, nhân từ, có thể làm thầy hướng đạo cho đời mình, làm quan thẩm phán cho việc mình vậy. Vì muốn học tập cho hay hơn, muốn hiểu biết nghĩa vụ mình, thì phải học hỏi ở người nào tự mình đã có một cái chương trình xử thế cao thượng và có đủ tư cách thực hành được chương trình ấy. PYTHAGORE lại có chỗ nói rằng : « Bạn mình là một mình nữa ở ngoài mình. Phải tôn trọng bạn như thần minh. Tình bè bạn là nghĩa bình đẳng điều hòa. »

Nhưng muốn được lòng tin một người bạn như thế, muốn xứng đáng cái lòng tin ấy, thì phải quyết chí vâng lời bạn, theo gương bạn, nghĩa là nhiệt thành kiên nhẫn mà tu thân tinh tiến vậy. Vậy thì chính tự mình phải ăn ở làm sao cho thành thật, ngay thẳng, tự nhiên, thì mới có thể tìm được người bạn đích đáng. Kẻ nào đem tiền của, đem ơn huệ, đem cách chơi bời khoái lạc mà mua chuộc lấy bạn bè, thì chẳng qua chỉ mua chuộc lấy một lũ siểm du bạng thực mà thôi. Gặp khi hoạn nạn sa sút, thì bạn liền biến mất. Mà chính lúc hoạn nạn mới là lúc tình bè bạn có thể tỏ ra rõ rệt vậy.

Người bạn chân chính thì biết rằng trong tình bè bạn vẫn có nhiều nghĩa vụ hơn quyền lợi. Cho nên vẫn sẵn lòng trao ra mười phần để thu lấy một phần. Đã quen nhất thiết trông cậy ở mình, thì chỉ khi nào hết phương kế chủ trương rồi, mới nhờ đến bạn giúp đỡ. Vì không gì hại cho tình bè bạn bằng những sự phiền nhiễu nhau luôn vô ích. Người bạn chân chính, thì mỗi khi tiếp chuyện nhau, tức là làm cho nhau vui vẻ thêm, tin yêu thêm lên vậy. Người nọ tấn tới là bài học cho người kia, thời thường tưởng lệ khuyến miễn cho nhau để càng thêm phấn phát mà tiến lên, thực là cùng nhau cùng sinh hoạt một cách đầy đủ, cùng nhau cùng hỗn hợp vào trong cái cảnh điều hòa của Thượng đế vậy.

Đừng nên vì điều lỗi nhỏ mà xa mất bạn, nếu biết cố gắng hết sức cũng có thể giữ được. Tình bè bạn là một cái ước thánh thần, không nên để cho có chút mây mờ che ám, dù thế nào mặc lòng, nên cố gắng cho không đến nỗi quyết liệt với bạn. Nếu chỉ vì những sự khuyết điểm không quan hệ gì thì nên khoan dung mà giữ lấy hòa thuận. Nhưng khi nào quan hệ đến việc đại nghĩa, thì không nên chuyển lòng, không bao giờ chịu phạm đến công nghĩa, đến công lý, dù có phương hại đến tình bè bạn mặc lòng. Như có người bạn mê muội đến nhờ cậy ta một việc lỗi với đạo lý, trái với lương tâm, hay có thể phương hại đến xã hội, thì nghĩa vụ của ta là trước hết phải giảng dụ cho nghe đã, nếu cứ không nghe thì ta ung dung mà cả quyết dời xa ra, cho đến bao giờ tỉnh ngộ sẽ hay.

PYTHAGORE lại nói rằng: Trong cuộc xã giao, nên giữ đừng để cho bè bạn thành ra thù hằn, mà lại phải cố làm sao cho kẻ thù thành ra người bạn. Nên yêu mến người quân tử mà đừng ghen ghét kẻ tiểu nhân ». Mấy lời đó do đồ đệ ông sưu tập lại, là nói rõ cái tư tưởng của ông về nghĩa vụ người ta đối với kẻ khác. Xem đó thì biết tuy ông dạy rằng chỉ nên kết bạn với kẻ thuần lương mà thôi, nhưng ông lại khuyên răn nên thành thực khoan nhân đối với hết thẩy mọi người, dù kẻ ác liệt nữa mặc lòng: vì kẻ ác nghiệt, ngu muội tối tăm, nếu biết giảng dụ cho tỏ rạng ra thì nhiều khi có thể trở thành một tên kiện tốt cho chân lý vậy.

Tuy nhiên cũng phải nên biết rằng cái lòng khoan nhân bác ái mà đem đến cực điểm hi sinh, thì mới bắt đầu truyền dạy cho loài người tự đức Gia tô Cơ đốc mà thôi.

Vì cái lòng khoan nhân của phái PYTHAGORE đối với hết thảy người ta chẳng qua cũng là do cái lòng khoan nhân đối với cả thế gian vạn vật mà thôi. Lại sở dĩ khoan dung nhân từ như thế, vì biết rằng nhân loại là một cái thể lớn, mỗi cá nhân là một phần tử, mỗi phần tử tu tiến thế nào là có quan hệ đến cả các phần tử khác, vì sự tăng tiến của cá nhân không phải là đặc biệt mà thành, tất có liên lạc mật thiết với cả cuộc tiến hóa chung của nhân loại.

Thần trí và sinh lực của loài người là hai cái thể lớn công cộng, chúng ta sinh trưởng ở trong đó, nhờ đó mà có sức sinh hoạt, có sức tiến hóa, và cái công tạo nghiệp riêng của ta, dù xấu dù tốt, cũng là đổ lộn vào đấy cả, tốt thì cả toàn thể cùng ta hưởng, xấu thì cả toàn thể cùng ta chịu. Vậy cái gì phạm đến phẩm giá của người ta là phạm đến cả toàn thể, cũng như mỗi sự nghiệp tốt của cá nhân là có ảnh hưởng hay đến công chúng vậy. Vì không nhờ được công nghiệp người trước, thì không sao ta tới được trình độ ngày nay, vậy thì muốn tăng cao giá trị của ta về sau này, không gì bằng giúp công cho cuộc tiến hóa chung của kẻ khác. Như thế thì lòng ghen ghét, thói duy kỷ là không nên cả. Mà cái nghĩa phải thương yêu kẻ đồng loại không phải là chỉ căn cứ ở cái lòng sợ hãi phải trừng phạt sau này, mà là căn cứ ở một lẽ thiên nhiên, tức là cái lẽ mọi người đều tham dự vào một cuộc sinh hoạt, một cuộc hạnh phúc chung vậy.

Vậy thì cái công phu riêng của mỗi người là phải tạo ra để truyền đi, sản ra để phát đi, làm ra để vị người vậy. Và cái lòng nguyện vọng của ta cho được tấn tới, cho được hạnh phúc, muốn cho hoàn toàn thành tựu được, thì duy chỉ thành thực thờ nhà, thờ nước, thờ nhân loại là mới mong cho đạt được mà thôi,

Sau nữa, lại phải biết rằng phàm ta phát hành ra cái gì, cái tốt cũng như cái xấu, tất thế nào rồi nó cũng phản hồi lại ta, vì trên thế giới hết thảy như xoay trong cái vòng tròn cả. Bởi thế nên kẻ làm ác thì phải chịu tội, kẻ làm lành thì được thưởng công, đó là lẽ tự nhiên. Vậy phải nên xem xét từng sự cử động của ta, và nhất là từng mối tư tưởng của ta, phải bài trừ trong tâm trí ta những cái thị dục có hại, hay là không có lợi nữa, và chỉ dung nạp những cái tư tưởng chân thành bác ái mà thôi, đó cũng là thuộc về cái lẽ tuần hoán lớn trong vũ trụ.

Sau hết, lòng bác ái của PYTHAGORE với lòng từ thiện của đạo Cơ đốc phải đem cho đến bậc hi sinh cả mọi sự lợi lộc và cho đến sinh mệnh nữa, vì người ta phải theo gương Thượng đế mà ăn ở và phải hỉ xả cho kẻ khác cũng như Thượng đế đã hỉ xả cho loài người vậy. Vì sự hóa sinh chính là một sự hỉ xả của Thần linh, đã chịu đem hóa thân mà chuyển nhập vào trong vật chất, cho đến những giống sinh vật rất ti tiện, và sự sinh tồn hàng ngày trong vạn vật cùng trong nhân loại cũng là một sự truyền thụ, nghĩa là chính hóa thân của Thượng đế đem bản thể của mình mà bố thí cho. Muốn được lên cõi cực lạc mà hưởng cái thú thiêng liêng thì người ta trong cái thời kỳ hóa sinh của mình phải làm nên những việc vong thân hỉ xả cũng giống như Thượng đế đã làm cho mình. Vậy thời người nào tự nguyện đem cống hiến cả sự nghiệp của mình, hay một ngày quyết đổ máu để biểu dương cho tôn giáo hay làm trọn một nghĩa vụ, thời người ấy chắc sẽ được cái ơn thưởng tối cao, vì hi sinh mình đi như thế tức là tự đặt mình vào cõi thần linh vậy.

Cái quan niệm cốt yếu về hai mối hi sinh đó, một là đấng Tạo vật hi sinh cho vạn vật, hai là người ta theo gương Thượng đế mà hi sinh lẫn cho nhau, là một cái quan niệm thuần thuộc về tôn giáo. Trong lễ Thánh thể (lễ « misa », messe) của đạo Gia tô, cũng có ngụ cái ý đó.

Vì chủ trương sự đời vừa thuộc vận mệnh mà cũng vừa thuộc ý chí nữa. Có hai cái sức mạnh chủ trương qui định cho cuộc tiến hóa của loài người.

Một là Vận mệnh, hai là Ý chí. Vận mệnh thì định trước ý chí tự do.

Vận mệnh, tức là lẽ tất nhiên, tựu trung cũng có hai phần. Trước hết là cái luật thiên diễn, phàm vật gì phát sinh ở Thượng đế ra, đi quanh một cuộc tuần hoàn, rồi lại trở về Thượng đế, vì đấng tạo vật có cái sức bác ái rất mạnh, tự nhiên hấp dẫn cả các sinh vật về mình. Luật này ở mỗi giống có cái sức mạnh ngầm khiến cho phải sinh ra, phải lớn lên, phải sống, phải truyền giống ra, rồi phải chết, dù không muốn cũng không được. Đó là cái dòng nước chảy của sự sống, không bao giờ dứt. Chính bởi luật đó mà mỗi cá nhân, dù sai lầm miễn cưỡng mặc lòng, cũng bị bắt buộc phải cạnh tranh để mà sống, phải đoạt sự ngu tối mà khám phá lẽ phải, để tăng tiến cái thân phận của mình, rồi cam tâm chết đi để lại biến hóa lần nữa. Luật đó là tiêu biểu cho sự tiến bộ của Vũ trụ cùng nhân loại, khiến cho các giống các loài càng ngày càng tấn tới lên cõi trí thức, cõi hạnh phúc tuyệt đối, theo lẽ tất nhiên nhất định. Mà thực xét ra cả vạn vật đều bước lên bước tới hoài ở trên con đường sinh hóa, qua thực vật, động vật, đến người ta, rồi đến các giống siêu nhân loại. Cái ác nhân chỉ là nhất thời mà thôi; nó không có địa vị ở trong cõi tuyệt đối. Nó chỉ dùng để dạy cho người ta biết sáng ra mà thôi, rồi bao giờ cứu cánh cũng đến tiêu diệt đi hết. Cái thiện nhân thời sớm trưa thế nào cũng được thắng. Luật tuần hoàn đó cổ nhân đã tiêu biểu ra bằng một cái hình vẽ con rắn nằm cuốn tròn lại mà lấy miệng cắn đuôi. Luật đó là một điều chân lý mà kẻ bình thường ngu muội không thể hiểu được, nên xưa chỉ dạy về khoa bí truyền mà thôi. Nói ra ngoài thì chỉ dùng cách bóng bẩy xa xôi, như câu trong « Kim Thi » nói rằng: « Lẽ tất nhiên ở đâu, là quyền lực mạnh ở đó. »

Lẽ tất nhiên là cái người ta hiện nay phải chịu mà tự ý không muốn, nhưng như trên kia đã nói, tựu trưng còn có một phần thứ hai nữa, là cái của riêng của cá nhân, tức như người Ấn độ gọi là cái « nghiệp » (karma), nghĩa là gồm những cái hay cái dở tích lũy từ kiếp trước đến giờ, hay thì được hưởng, dở thì phải chịu. Tức là thiên đường hay là địa ngục của mình ở đấy, tùy cái cách mình đã ăn ở từ trước đến giờ thế nào. Chính là gồm những cái công cái tội của mình đến thời kỳ thu hoạch vậy. Vì ở đời này, hay là ở cõi khác, hết thảy đều có nghiệp báo cả. Phàm quyết định một điều gì, rồi nó lan man kết quả ra mãi, dù hình hài đã tan, thân thể đã chết, cái nghiệp báo ấy cũng không bao giờ rứt được. Công hay tội dù ở kiếp nay chưa đã liễu kết được, rồi cũng ảnh hưởng đến kiếp sau.

Đến như Ý chí, thì là cái quyền của người ta được tự do hành động. Nó là cái sức cạnh tranh để tiến bộ. Nó là cái động cơ của mỗi người để tự ý qui hồi về Thượng đế.

Nó là cái sức sáng tạo tuyệt đối. Trong người ta, nó là bao quát hết thảy, vì nó gồm cái sức mạnh của người ta để chống lại với cái ác và khuynh hướng về điều thiện. Vậy thì người ta không phải chỉ là kết quả những sức mạnh ở ngoài, những cái động lực vật chất ở trong hoàn cảnh mình sinh trưởng mà thôi, lại cốt nhất là kết quả của cái sức Ý chí ở trong mình, khi mới sinh thành ra đã có rồi, và khiến cho mình tự thành lập lấy mình, tự phát đạt tự do vậy.

Vì nếu người ta hồi hướng về Thượng đế chỉ bằng cái sức dun dủi của vận mệnh mà thôi, không phải công phu khó nhọc gì, không phải biện biệt tự quyết gì, thì cố nhiên là không có công gì, và không thể mong được thưởng cái hạnh phúc tuyệt đối. Như vậy thì trong cuộc thiên diễn, cái ác để làm cảnh cáo, cái thiện để làm tưởng lệ và chỉ phương châm cho người ta, không còn nghĩa lý gì nữa.

Trên cái thang tiến hóa của vạn vật, từ khoáng vật cho đến người ta, cái ý chí hãy còn tiềm tàng. Rồi dần dần mới thấy xuất hiện ra ở các giống động vật, sau hết đến người ta là nảy nở ra hẳn. Tự bậc dưới cho đến bậc đó, cuộc tiến hóa thuần do cái sinh khí bồng bột (élan vital), nhờ cái sức hấp dẫn tự nhiên của trời đất, tức là cái «bản năng» (instinct) của các giống. Về sau sự tiến hóa mới được hòan toàn và mau chóng hơn, là nhờ được cái sức mạnh mới, là trí tuệ, khiến cho người ta biết tri giác và có ý thức.

Khi còn ở các bậc dưới trên trình độ tiến hóa, thì người ta thuần thuộc bản năng chi phối, rồi dần dần mới luyện cho ý chí mình đoạt được vật dục, sức bản năng bấy giờ không được đủ mạnh nữa, trí tuệ lần lần tràn khắp cả, người ta bấy giờ chỉ tiến theo về con đường lý trí sáng sủa mà thôi. Xem như thế thì biết rằng người ta lúc mới đầu còn do tạo vật xử linh hết thẩy, sau rồi cái trí sáng suốt, cái sức tự chủ càng ngày càng tăng tiến lên, tức là được tạo vật, được Thượng đế phú dữ cho cái quyền tự do, cái sức sáng tạo, càng ngày càng thêm lên, rồi thoát được hẳn những ảnh hưởng vật chất mà tiến lên cõi khoái lạc tinh thần.

Vậy thì vận mệnh là gồm cả phần quá khứ, mà cái mầm mống tương lai cũng ngấm ngầm ở đó. Bao nhiêu những cái ta sở đắc từ trước, những cái khuynh hướng của ta về thiện hay về ác, những sự khổ lạc của ta từ trước đến giờ là đều bao hàm cả ở đó. Tâm tình tính chất của ta, những cái hay cái dở, cho đến cái di truyền cùng những thói nết của ta, cùng là ở đó cả.

Cái hiện tại là chỗ vận mệnh với ý chi gặp nhau. Là cái trường sở hành động của cá nhân, chữa sửa lại những cái khuyết điểm của mình và tăng tiến thêm những cái tính tốt của mình, nghĩa là dự bị bước lên cái tiền đồ về sau này.

Còn tương lai là kết quả của sự gặp gỡ vận mệnh với ý chí ở hiện tại, trừ lâm thời có thể nhân sự hành động tự do mà thay đổi ít nhiều không kể. Vì ý chí người ta không những làm ra điều thiện mà lại cải lại điều ác nữa, nghĩa là chữa lại được vận mệnh, khiến cho người ta phải vâng theo luật thiên nhiên cùng luật Thượng đế, mà tự trau giồi những cái đức tính nhẫn nhục, thanh tịnh, khiêm tốn. Bấy giờ thì nhờ hóa thân của Thượng đế, những tội lỗi trước có thể chuộc chữa lại dễ lắm.

Nếu ở đời mà cứ phó mặc cho vận mệnh sử linh, cho tạo vật chi phối, không có tự mình xuất công phu ra để cho am hiểu hay để cho tinh tiến, thì ta sống một cách tiêu cực, hầu như vô ý thức, kết quả hay thì ít, mà kết quả dở có lẽ nhiều.

Nhưng nếu nhất thiết chỉ bằng ở ý chí mình, không biết lấy luật thiên nhiên, luật Thượng đế làm hướng đạo, thì chỉ thấy trái ngược luôn, mà sớm trưa tất mắc phải những sự bất tường, như các bệnh tật về thân thể cùng về tinh thần vậy. Bấy giờ tự cao là độc lập mà kỳ thực là nguy hiểm, vì không biết cái lẽ tất nhiên, nghĩa là không biết thờ Thượng đế và không biết thờ tạo vật vậy.

Nay nếu đã hiểu rõ những luật thiên nhiên chi phối cho đời người ta, khiến cho biết hồi hướng về Thượng đế, lại gia công gắng sức cứ theo đuổi về một cái mục đích thiết yếu đó không có cưỡng lại với lẽ tất nhiên, nghĩa là những sự khuyết điểm, sự trở ngại cần phải bổ cứu hay cần phải thắng đoạt, lại nếu đồng thời biết khiêm tốn mà cầu Thượng đế phù trợ cho, thì bấy giờ sống ở đời sẽ được điều hòa yên ổn, nghĩa là hòa hợp với Thượng đế, hòa hợp với vạn vật. Bấy giờ tự mình cũng có một cái sức sáng tạo, như sức sáng tạo của thần minh vậy. Có thể làm nên những việc lạ lùng, không thì cũng tự chủ được cái hoàn cảnh cùng cái nhân cách của mình, và sẽ được sức thiên trợ, tấn tới lên những trình độ cao.

TU LUYỆN MÌNH

A) Tu luyện về tâm trí.

Phải biết khắc kỷ. Rồi lại biết sửa mình cho thắng được tình dục, cho biết tiết độ, biết cần cù, biết thanh tịnh. Đừng nên giận giữ bao giờ   Bổn phận thứ nhất đối với mình, là phải tập cho tự mình biết mình, cho tự chủ được mình. Bởi thế nên PYTHAGORE thiết tha cho người ta nên chú ý về cái trách nhiệm cốt yếu đó: «Phải biết sửa mình cho thắng được tình dục ».

Việc tu luyện cho mình là điều cốt yếu cho sự tiến bộ. Duy có tu luyện thì mới biết tự khắc kỷ và mới có thể ảnh hưởng đến kẻ khác được. Vì không ai có thể thay ta mà chỉnh đốn trong tâm trí ta được, làm cho ý chí ta được mạnh mẽ, củ tập được nghị lực, thắng đoạt được tình dục của ta, vì phàm công phu tiến hóa phải là sự nghiệp riêng của cá nhân cả. Vả lại, muốn chủ trương được người, thì tự mình phải biết chủ trương được, vì mình có biết đem sự sáng suốt, sự kiên gan mà làm gương cho người, thì mới đủ có oai cho người phải phục mình.

Một người biết tự chủ, biết kiểm điểm sự khuynh hướng của mình, biết chủ trương bộ thần kinh của mình, biết hạn chế cái tính đa cảm của mình, giữ lúc nào cũng điềm tĩnh như thường, thì người ấy không sợ cái cơ hội hay sự cám dỗ ở ngoài nó làm cho xiêu mình được. Như thế thì tránh khỏi lắm sự phiền muộn thất bại, vì cái tư tưởng của mình sáng suốt, sự phán đoán của mình ngay thẳng và cái ý chí của mình mạnh mẽ hơn. Biết rằng trật tự là cần, kỷ luật là hay. Rồi mỗi ngày thấy mình mạnh khỏe hơn lên, vững vàng hơn lên, chủ trương được cái sức mạnh ý chí của mình, khiến cho tinh thần thắng được vật chất, và ở quanh mình cái sức mạnh vô hình đoạt được cái sức mạnh hữu hình.

Phải biết tiết độ.

Trong các cái hại cho người ta, đệ nhất là cái hại vô tôn giáo, rồi đến cái hại không tiết độ. Bởi thế nên PYTHAGORE cho bổn phận thứ nhất của người ta đối với bản thân mình là phải tiết độ sự ăn uống.

Không có gì hại cho sự đào tạo đức tính, cho sự phát đạt tâm tình, bằng những cách ăn uống thái quá, rượu chè liên miên. Phàm đồ ăn nhiều quá, ngon quá, phải dụng đến nhiều tinh lực mới tiêu hóa được. Gân thịt thành ra lười biếng. Ý chí suy nhược, mà trí tuệ đần độn đi. Như bệnh rượu là một cái tật xấu lớn của các xã hội hiện thời, làm cho người ta hạ xuống bằng hàng với con vật. Kẻ nghiện rượu thì thần trí mờ ám, bao nhiêu những cái dục tình đê tiện ở trong người như khêu gợi cả lên, rồi đến trụy lạc hẳn, khòng thể vãn hồi được nữa. Người nghiện rượu thì dần dần mất cả cái quan niệm về nghĩa vụ, về nhân từ, về phẩm giá của loài người. Cứu cánh đến thành ra một giống tai hại, đeo đẳng cái thân tật bệnh suy đồi, rồi đến điên cuồng rồ dại.

Trái lại, thói tiết độ làm cho người ta tự chủ được mình; thật là một cách rất có công hiệu để đạt tới cái mục đích tự mình chi phối được bản thân mình, mà tấn tới lên cõi đạo đức, bởi thế nên các tôn giáo cổ kim hết thảy đều dạy cho người ta nên tiết chế sự ẩm thực cả.

Vì rằng người ta mà biết tự hạn chế sự ăn uống, ngoài hai ba bữa ăn thường hằng ngày, nhất định không dùng những thứ đồ ăn tạp quá, hoặc chua cay nồng mặn quá, hoặc là chế nấu cầu kỳ quá, nhất định không dùng những chất gì làm cho rung động thần kinh, lay chuyển trí não, nếu giữ được như thế thì chắc là thần trí thắng được thân thể và ý chí đoạt được tình dục vậy.

Nhờ sự tiết độ mà dẹp yên được những cái thị dục về tinh thần, thu hoạch được một cái nghị lực phi thường, tăng gia được cái sức thần trí lên gấp mười mà đạt tới được một cái trình độ tinh tiến rất cao.

Vậy thì phải biết tiết độ, không những là để giữ lấy sức khỏe mà thôi, mà cốt nhất là để tu luyện lấy tâm tính, trau giồi cho thần hồn vậy.

Phải biết cần cù.   Khêu gợi lấy những cái khuynh hướng tốt ở trong mình cũng chưa đủ, lại còn phải biết khiến cho nó hoạt động nữa. Không có hoạt động thì những tư chất thiên nhiên rất tốt, những cái mầm tốt của giáo dục đã gây ra, cũng đến mai một hết.

Vả lại không có hoạt động, thì không khác gì như không có sinh hoạt nữa, không làm trọn được cái thiên chức của loài người, là phải kiến thiết ở quanh mình, mà tự kết cấu cho mình nữa. Vô vi lại là trái với luật thiên nhiên bắt buộc các giống sinh vật phải thường gia công tiến hóa luôn luôn, cho đều đặn, cho kiên nhẫn, lại phải thường chiến đấu luôn cho càng ngày càng tấn tới.

Vậy thì không ai có quyền được ngồi không vô ích, hay là ẩn náu để yên lấy một thân mình. Nhàn cư vi bất thiện, cổ ngữ Đông Tây đã có câu thế. Ngồi không thành ra lười biếng, như sợ hãi nhút nhát, và dễ sinh ra các tật xấu. Những kẻ ăn không ngồi rồi thì chẳng bao lâu thành ra thần trí nhọc mệt, tính khí thất thường tinh thần suy nhược. Rồi thì hoặc hao mòn đi, hoặc yếm ứ quá mà đến chết, không kể có khi chán đời mà đến tự sát nữa.

Người lười biếng, tự hạ cái thân mình vào cái địa vị thụ động của vật chất, hạn chế cái đời mình ở trong vòng những công việc tiêu cực về vật chất, thì là làm cho trí tuệ giảm sút đi, mà tâm tính khô héo đi vậy. Tức là tự mình tạo cho mình một cuộc đời tối tăm, một thân phận đau đớn, vì tự mình ngăn trở cái sức tiến hóa ở trong mình.

Vậy thì đời người phải coi như một cuộc tạo hóa luôn luôn. Người ta phải ăn ở theo hình ảnh cái thiên lý ở trong mình, nghĩa là phải tự mình khơi đào lấy cái nguồn sinh hoạt ở trong mình, tự mình chế tạo lấy cái khí cụ để tiến bộ, tự mình gây dựng lấy cuộc hạnh phúc của mình, nói tóm lại là tự mình chung đúc lấy cái thân phận cùng cái nhân cách của mình, việc đó là việc cần cấp, không thể trông mong ở kẻ khác giúp hay ở cơ hội ngoài được.

Sự làm việc là một thứ đồ ăn bổ dưỡng cho thân thể cùng cho tinh thần, vì khiến cho bao nhiêu những cái tinh lực cao thượng ở trong người ví như ngọn trào dâng lên tràn ngập cả, khiến cho người ta được mạnh mẽ, được phát đạt thêm lên. Vì rằng gân thịt cũng như trí não, hễ không dùng đến thì cằn cọc héo hắt đi. Người ta có làm việc thì sống mới được đầy đủ, tùy theo sức lực của mình cho đến ngày già cỗi. Phàm hoạt động là hay cả, là có ích lợi cả, miễn là phải chuyên chú về việc hay, việc chánh đáng, hay là việc lợi ích. Dù là việc làm bằng trí não hay là việc bằng chân tay, hễ dụng lực mà cẩn thận thì bao giờ cũng thành công và có tấn tới cho đường tu luyện riêng của mình. Lại thay đổi gián tiếp công việc làm đi cũng là hay lắm. Thí dụ như người làm việc bằng óc mà chi khư khư trong một việc ấy, không thời thường dụng công chuyên chủ về việc khác, thì không gì hại bằng, vì làm như thế làm cho tiêu mòn mất cái năng lực khái quát của mình đi, làm cho trí mờ tối đi, và nhân cách cũng hẹp hòi lại. Nay thay đổi công việc, lần lượt hết việc này đến việc khác, thì làm việc nọ là tức nghỉ việc kia, tự đặt mình lên trên cái khoa học vụn vặt mà tới cái trình độ thu gồm được cả cảnh hồn nhiên của tạo vật vậy. Thần trí người ta cũng như thứ nước nọ, đã đầy một thứ muối nào thì không thể dung nạp được thêm nữa, vậy mà đổi đi cho thứ muối khác vào lại hòa tan được ngay. Công việc khéo thay đổi như thế, thì kết quả ắt được tốt đẹp nhiều, cũng ví như cái ruộng đất kia, trồng trọt khéo gián tiếp thứ nọ với thứ kia, thì thứ nào cũng mọc được tươi tốt cả.

Sau nữa cách làm việc phải cho yên tĩnh và phải cho đều đặn. Vì cần phải biết rằng ở trên mặt đất này, hết thảy là có điều độ hằng ngày cả: cái gì cần phải học, cái gì cần phải làm, cái gì cần phải trao đi, cái gì cần phải nhận lấy, là đã chia đều cả. Thí dụ như các công việc ta phải làm trong một năm, không có bắt ta phải làm ngay một lúc, mà chia đều ra mỗi ngày mỗi tháng là bao nhiêu. Bởi thế nên việc phải làm ngay lập tức không nên để lại đến mai, còn việc những ngày sau thì ngày nay không cần phải vội vàng lo lắng hay nóng nảy hấp tấp làm gì.

Vậy thì điều cốt yếu là phải tìm cách học tập thể nào cho chăm chỉ đều đặn, cho khỏi gián đoạn mất cái luồng quang minh sinh hoạt của Bề trên đã phú dữ cho ta, tùy tài lực của ta, và khiến cho ta ngày ngày đều có dịp để cho ta tu luyện lấy bản thân ta, dịp này nhiều khi là độc nhất vô nhị, qua rồi không bao giờ trở lại nữa. Nếu làm được như thế thì sẽ tránh khỏi những sự khuyết điểm về trí tuệ, về đạo đức và tâm thần sẽ được hoàn toàn phát đạt.

Đã biết vì sao mà mình làm việc, làm việc phải nên thế nào, thì cái công phu nỗ lực tức là một sự khoái lạc cho mình, sự nhọc nhằn gắng sức là một cách yên ủi cho mình, và sự sống ở đời sẽ là một cuộc hạnh phúc vậy. Bấy giờ cuộc chiến đấu sẽ kết quả thành chiến thắng, và tự mình thấy trong mình mạnh mẽ không gì thắng đoạt được.

Phải biết thanh tĩnh. – Sự dâm dục là một cái trở lực rất mạnh cho thần trí không tăng tiến lên được, vì nó khiến cho cái tình dục thuộc về nhục thể thắng đoạt được mình. Nó lại làm tổn hại đến tinh lực nữa, vì kết quả đến tinh thần cùng thể lực đều lao quyện.

Muốn cho não lực cùng cân lực được kiện toàn, thì cách ăn ở phải cho thanh tĩnh. Vì duy có cách chế dục, hoặc tạm thời, hoặc vĩnh viễn, là mới khiến cho người ta như có cái thần lực mạnh. Vậy thì những sự dâm dục phải nên giữ cho kỹ và không nên ra ngoài cái giới hạn vợ chồng để cho nó có cái ý nghĩa về gia tộc, về tinh thần. Kẻo không thì không còn có cái tính cách gì về nhân loại nữa. Nếu bao giờ trong trí cũng nhớ luôn đến câu cách ngon của phái PYTHAGORE dạy rằng: «Bao giờ có muốn tự hạ mình xuống thì hãy nếm cái khoái lạc về nhục thể », nếu thường nhớ đến câu đó, thì giữ mình cũng dễ.

Không những nên thanh tĩnh về thực sự, mà lại thanh tĩnh ở tư tưởng, ở lời nói nữa. Phàm cuộc chuyện trò mà giở ra những chuyện dâm bôn, thì nên lảng ngay, và những trò chơi, những sách đọc trái với luân lý đạo đức, đầu độc cho thần trí, ô uế cho tư tưởng, thì nên tránh xa như tránh bệnh dịch vậy. Nói tóm lại bao giờ cũng phải giữ lấy phẩm giá nhân cách của mình, và giữ cho cái thần lực ở trong người được trong sạch luôn luôn.

Đừng nên giận dữ bao giờ. – Sự giận dữ là một cái nhược điểm của người ta. Nó là cái đặc tính của những người tâm thần suy nhược; cho nên thường nghiệm thấy ở trẻ con, ở người già, người ốm, người thần kinh bất định. Giận dữ là tự mình bỏ cái quyền tự chủ của mình, để tha hồ cho vật dục nó xúc động. Người nào để mình giận dữ là tựa hồ như phá hoại mất cái nhân cách của mình. Tựa hồ như đem thần trí ra ngoài thân thể, mà để cho cái vật dục phồn tạp nó sai khiến. Tự làm cho lẽ phải hôn mê, ý chí tiêu tán. Khi đó thì dễ bị cám dỗ mà phạm những điều đáng chê trách, rồi sau thần trí tỉnh ra, ăn năn hối lại không kịp nữa.

Sự giận dữ lại còn một điều không hay nữa, là khiến cho người ta căm hờn mà thành ra oán phẫn. Người ta đã oán phẫn thì chỉ mua chuốc lấy những cái khổ vào mình. Tức cũng như người có bệnh, nếu không biết nhẫn nhục, bệnh phát ra liền, hăng hái chống lại, như hằm hằm tức giận cái đau đớn đến mình, thì người ấy không mấy khi là khỏi bệnh được. Nếu đã biết rằng phàm việc gì xẩy đến là cũng do cái nghiệp trước đã định cả, trong sự đau đớn là có một cái bài học cho ta, là đem cho ta sự sáng sủa lại, nếu biết như thế thì không có oán trách nữa và sẽ hiểu rằng phàm phẫn nộ là vô ích mà lại có nguy hiểm nữa.

Vả lại cứ xem những kẻ hằm hằm giận dữ, cái đời họ đáng buồn là dường nào. Họ như lúc nào cũng bất bình, lúc nào cũng khốn nạn, khiến cho quanh mình ai cũng khiếp sợ, ai cũng chán nản. Họ có thể bắt kẻ khác vâng theo một cách tiêu cực, nhưng không khi nào khiến được người ta kính trọng và tin yêu vậy. Họ không có bạn thật, vì phàm người cao thượng đều lánh xa cả.

Trái lại, sự ôn hòa thì lại có một cái sức mạnh vô địch, khiến cho biết bình tĩnh mà quan sát các việc. Lại khiến cho biết sáng suốt mà phán đoán mọi sự, biết trầm nghị mà quyết định việc làm. Người ôn hòa gặp cơ hội nào cũng có đủ sức trí tuệ, sức kiểm điểm và sức hành động của mình. Tự mình được ung dung khoan khoái, vì biết dẹp được yên những sự bận bịu nhỏ mọn ở đời và ra đối phó với các việc lớn không phải lo lắng sợ hãi gì.

Người ta vốn có cái tâm địa tốt thì mới thật là người ôn hòa được; và muốn được như thế thì phải giữ mình cho không hề thốt ra một lời chửi rủa dọa nạt; phải trừ khử cho bụng mình không có một chút ghen ghét thù hằn gì ai. Pythagore lại muốn cho cái lòng khoan nhân của ta rộng ra đến cả các giống sinh vật nữa. Ông nói rằng: «Con vật vô hại, không nên đánh đập, cái cây mình trồng, không nên bẻ gẫy. »

Tuy nhiên, ôn hòa không phải là không cương quyết. Người ta có thể quả quyết, hăng hái, hành động một cách nghiêm nghị mẫn tiệp, mà vẫn giữ được cái thái độ bình tĩnh ôn hòa. Như khi quở mắng người nào, mà nổi giận đùng đùng, thì người bị quở sinh lòng oán giận bất phục, còn như quở mắng một cách nhẹ nhàng mà nghiêm khắc, thì người ta vừa phục mà vừa trọng mình.

Phải biết thật thà, ngay thẳng, công bằng. – Đối với kẻ khác cũng như đối với riêng mình, phải nên thế nào cho không có điều gì tự trách được. Mà trước hết phải biết tự trọng mình. Nhất thiết một đời, phàm mỗi câu nói phải theo cho đúng lẽ công bằng. – Có hai cái đủ làm hướng đạo chắc chắn cho sự tư tưởng cùng sự hành vi của người ta, là lòng ham chân lý và ham công nghĩa. Người ta đã quyết chí dù gặp cơ hội nào cũng cố giữ lấy chân thực, giữ lấy công bằng, bao giờ cũng biết khiến cho việc làm của mình thích hợp với tư tưởng của mình, thời bấy giờ có thể ngắm cái tiền đồ không phải lo ngại gì. Pythagore thường nhắc đi nhắc lại rằng : « Người ta có biết chân thực, có bụng nhân từ, thời chắc có thể đạt tới cõi đạo đức rất cao. »

Vậy thời những điều cần phải tránh đệ nhất là sự nói dối, sự trộm cắp, sự bất công và sự trá ngụy.

Tự mình phải bắt buộc mình lúc nào cũng phải nói thực, và về khoản đó không thể lấy lẽ gì mà châm chước với cái lương tâm mình được. Phàm việc gì cũng phải dốc lòng dốc trí mà tìm cho ra cái chân lý, đó phải coi là một điều cốt yếu ở đời.

Lại bao giờ cũng phải rất mực thực thà, giữ gìn cho không khi nào xâm phạm đến một cái mảy may gì là của người, và không khi nào mưu kiếm một cái lợi gì là không chánh đáng.

Không những không bao giờ nên ăn ở xằng, mà lại cần là không bao giờ nên tư tưởng bậy hay là nói năng càn. Vì tư tưởng cùng ngữ ngôn vốn vẫn có một cái sức sáng tạo rất mạnh. Những tư tưởng còn tiềm tàng hay đã xuất lộ ra, thực là những sức mạnh, nó chung đúc lại thành những nơi trung tâm điểm để thu thập lấy những cái ảnh hưởng đồng loại, rồi sau đến xuất hiện ra thực tế, tùy cái ý chí cùng cái thị dục của người chủ động vậy.

Bởi thế nên cần phải xem xét cái đường lối của tư tưởng mình, cùng cái tính chất của lời nói mình, để cho bao nhiêu những tư tưởng bất lương, những lời nói độc ác, những câu truyện vô vị, những tiếng nói tục tằn là trừ bỏ đi được cả, và tự gây lấy cho mình một cái tâm tính quả quyết ngay thẳng. Các người về phái PYTHAGORE ngày xưa đã hiểu rõ cả các lẽ đó, vì cứ như lời Ciceron thuật lại, thì họ kiêng không dám nói những lời bất tường, những tiếng ô uế, sợ chiêu tập lấy những cái ảnh hưởng không hay cho mình.

Lại cần phải trung chính đối với mình nữa, nghĩa là phải biết tự trọng mình. Muốn cho được như vậy thì phải chăm chỉ giữ gìn cho không bao giờ trong lòng mình có một cái ý tứ u ẩn gì mà lộ cho công chúng biết, sợ có hổ thẹn cho mình. Thế đã không nên, thời tự riêng mình đối với mình làm một việc gì xấu xa nhơ bẩn, giá đem ra chỗ thanh thiên bạch nhật phải ngần ngại không dám làm, thì lại càng không nên làm nữa. Cái tâm thuật ở trong với cách biểu lộ ra bề ngoài, hai bên phải không được phản trái nhau, dù dụng tâm hay vô ý mặc lòng. Người ta mà có hai lá mặt, trang tác lấy một cái bề ngoài không thích hợp với bề trong, giữ hai cái thái độ khác nhau, một cái đối với mình, một cái đối với ngoài, hình như đeo lấy một cái mặt nạ để che đậy cái mặt thực, lắm khi khả ố, như thế thì không gì tai hại bằng.

Thường những kẻ rỗng tuếch, lại là những kẻ làm ra mặt hơn người, phô trương cho quá cái giá trị của mình. Trong bụng mình cong queo mà ngoài miệng dám xưng là người ngay thẳng, thì còn gì ghê gớm bằng! Lại tự mình vốn có cái tính kiêu căng không thể chừa được, mà ngoài mặt làm ra kẻ nhũn nhặn, cũng là tự mình dối với mình nữa.

Vậy thời đối với mình cũng như đối với người ngoài, phải cho thập phần sáng sủa, thập phần chân thực. Cái bản sắc mình thế nào, phải lộ ra ngoài như thế, không nên ngần ngại gì.

Đời người mà hiểu biết như thế thì thật là một khoa học. Là khoa học nghĩa vụ, dạy người, ta phải vì điều thiện mà làm lành, vì chân lý mà nói thực, không có nghĩ đến lành hay nói thực như thế thời có lợi hay có hại gì ngay cho mình. Đời người như thế thời cái tiếng của lương tâm thúc giục cho người ta làm việc nghĩa vụ, sẽ át được cái lòng tư lợi nó cám dỗ người ta về đường vật chất. Đời người như thế thì dù biết rằng mình vì chân lý, vì công nghĩa mà phải chịu đau đớn thiệt thòi ngay đấy, cũng không ngại, chắc rằng sẽ có một cái thưởng cao thượng nó đợi mình về sau, càng chậm bao nhiêu thời lại càng sẽ được rực rỡ bấy nhiêu. Vì rằng điều thiện cũng như điều ác, cũng cứ tích lũy dần dần, rồi sau đến kỳ hạn thành một cái số to vậy.

Cái khoa học nghĩa vụ đó nếu biết rằng gốc nó là ở tự nơi Thượng đế và sự nghiệp ở đời là phải noi theo Thượng đế, mà Thượng đế là chân lý, là công nghĩa tuyệt đối, mỗi người ta trong mình đều có một phần tử cái tinh thần của Thượng đế, đáng cho ta phải tôn trọng và phải làm thế nào cho nó thắng được hết thảy, khiến cho ta cũng đồng một tính cách với Thượng đế, nếu hiểu biết như thế thì cái khoa học nghĩa vụ cũng là dễ theo vậy.

Khi đã biết rằng đời người có một cái mục đích thiêng liêng như thế, đã khám phá được những phép tắc mầu nhiệm ở đời, đã quả quyết chỉ làm nô lệ cho chân lý, cho công nghĩa mà thôi, và đối với hết thảy mọi người cũng như đối với hết thảy vạn vật chỉ một lòng khoan nhân mà thôi, như thế thời cuộc nhân sinh sẽ là một cuộc tốt đẹp dễ dàng biết dường nào.

Bấy giờ thì người ta sẽ là con người hảo tâm hảo ý, theo cái nghĩa cao như trong sách thánh đã dạy, và nhờ đó sẽ có đủ tư cách chịu được cái ánh sáng của Bề Trên. Bấy giờ trong lương tâm như có một cái tiếng âm thầm, nó chỉ rõ cho biết điều thiện điều ác thế nào, và chỉ cho biết cái oai quyền của Thượng đế can thiệp vào việc đời thế nào, tức là biết rằng đời người có một cái nghĩa thần bí vậy. Rồi thì dần dần tự mình cũng tập được cái phép thần thông. Thấy như có cái thần lực gì nó run rủi mình về đường thiện, mà tránh xa cho khỏi lối ác. Trong cái phạm vi của mình, dường như có thể sai khiên được cả những việc xẩy ra. Dù gặp cơ hội nào cũng cứ vững vàng yên ổn mà hành động, vì biết rằng có thần lực chủ trương phò trợ ở trong. Sau nữa lại được hai cái của báu nhất ở đời: là lòng tin ở nhân sinh và sự khoái lạc biết rằng mình hành động hợp với thiên ý vậy.

Phải biết suy nghĩ. – Đừng có tập cái thói quen ù lì gặp sao hay vậy. – Biết bao nhiêu người hễ được ăn no, uống say, ngủ kỹ thì đã lấy làm mãn nguyện rồi! Biết bao nhiêu người đi qua cõi đời như kẻ đui mù, không biết chống lại cái luồng sóng sinh hoạt phù phiếm, trái lẽ thiên nhiên, ở các nơi tỉnh thành lớn, không biết thoát mình ra ngoài những sự vật dục về thân thể, không biết tránh xa sự xung đột của mối dục tình cùng lòng danh lợi! Biết bao nhiều người khổ vì không biết suy nghĩ, chỉ theo thói thường, không có một cái mục đích cao thượng!

Trí tuệ người ta còn có một cái trường sở hành động rộng hơn, một cái mục đích theo đuổi cao hơn là sự tăng tiến lấy cái khoái lạc về nhục thể mà thôi. Ta thử vùng con mắt mà nhìn lên khoảng vũ trụ bao la, nhìn lên bầu trời kia biết muôn vàn vạn mớ nào là những thế giới đương luân chuyển trong khoảng không, lại nhìn đến cái cảnh vạn vật sâm nghiêm trên mặt đất này, rồi nghĩ đến cái thân phận người ta ở đời thế nào, bấy giờ trong lòng man mác, biết bao nhiêu những tư tưởng băn khoăn ! Sống là gì? chết là gì ? Cái luồng sóng sinh hoạt nó chuyển động các tinh cầu kia, là ở đâu mà ra? Trước cái đời hiện tại này thì chúng ta ở đâu? Sau cái đời hiện tại này thì chúng ta đi đâu? Biết bao nhiêu điều khiến cho ta phải ngẫm nghĩ trong mình mà xem xét ở ngoài! Biết bao nhiêu những điều nhỏ nhặt ta phải ghi chép lấy, rồi mới sưu tập thành loại, ngõ hầu mới có thể khám phá ra được những luật phép của Vũ trụ, rõ tỏ được cái qui mô của Tạo hóa, cùng những mối liên lạc nó ràng buộc các sinh vật cùng các sự vật với nhau! Phải nghiên cứu biết bao nhiêu mới đạt tới cái Lý tưởng độc nhất nó bao gồm được cả thiên hình vạn trạng trong thế gian! Biết bao nhiêu sự bí mật của Tạo vật có thể khám phá ra được! Nhưng đến khi đã tìm được cái then máy của cuộc đời rồi, đã hiểu được cái lẽ cứu cánh của Thiên diễn rồi, thì bấy giờ khoái lạc biết dường nào!

Có ngẫm nghĩ những vấn đề ấy thời mới thoát được ra ngoài cái cõi sống bần tiện này, mới biết phá được những cái hiện tượng huyền hoặc mà tìm được cái chân lý rõ ràng. Bấy giờ mới hiểu rằng người ta không phải một mình mà sống được, nhưng là bởi cái sức mạnh thiêng liêng của Vũ trụ sáng tạo ra, sức mạnh này là bao gồm hết thẩy, chi phối hết thẩy, theo những phép tắc rõ ràng. Lại biết rằng người ta không phải là ngẫu nhiên mà bị ném vào trong cái luồng sóng sinh hoạt đâu, phải đã có can thiệp đến từ trước rồi, vì cái bản thân mình bây giờ là gồm biết bao nhiêu những tiền duyên túc nghiệp từ xưa. Đã biết thế, lại dự tưởng được cái cuộc tương lai tiến hóa thế nào, cuộc tương lai này theo phép chung của Vũ trụ chính là bởi tiền định cùng bởi ý chí ta tạo thành cho ta vậy.

Khi đã hiểu rằng đời người là uyên nguyên tự cái công tác  dụng chung của tạo vật và cũng nhờ đó mới đủ phương tiện mà phát siển ra, thời mới rõ cái khoa học giả dối ngày nay là sai lầm vậy, vì khoa học ấy cho rằng người ta không có tiền duyên hậu quả gì, chỉ độc có một cái khoảng hiện tại này mà thôi, mà trong khoảng hiện tại ấy cũng không có dính dáng gì đến cái hoàn cảnh thiên nhiên cùng cái hoàn cảnh sinh lý ở chung quanh mình. Sau nữa, nếu đã hiểu đời người như thế thời có thể tự tổ chức cái cuộc đời mình một cách đích đáng hơn, vì đã hiểu cái lẽ thiêng liêng ở đời, đã quyết chí hành động để tinh tiến cho mình chứ không phải để tích lũy của đời, lại quyết chí sinh hoạt cho thập phần thành thực, thập phần điều hòa, chắc có thể đạt tới được cái mục đích của nhân sinh.

Nhưng phải biết nghĩ rằng cái số phận chung của người đời là cái chết. Đứng trước cái chết, thì bao nhiêu cái trật tự tôn ti ở đời là mất hết cả. Cái chết là cái liềm nó phát bằng đi cả mọi sự phong lưu phú quí ở đời. Nó làm cho người cực giàu với kẻ cực nghèo bình đẳng nhau cả. Người nào cả đời chỉ biết chăm chút đến cái thân mình một cách duy kỷ, chỉ biết tích lũy lấy vàng bạc của cải ở đời, thời người ấy chết là mất cả. Chứ người nào biết tu luyện lấy thân mình, biết phù trợ cho kẻ khác, biết phát siển cái sức tinh thần của mình, biết tiến hóa lên cõi chí thiện, thời người ấy khi đi là đem được cả cái của cải vô hình ấy đi theo, chỉ còn trút lại ở đời cái quần nâu, áo vải, cái khu xác hữu hình, cùng những đồ dùng làm việc, những của cải vật chất mà thôi.

Vậy thời sự chết là một cái kỳ hạn đáng ghê, và sự chết có thể thình lình đến lúc nào cũng được, cho nên ta lúc nào cũng phải sẵn sàng để mà đón tiếp nó một cách điềm nhiên, bình tĩnh, như người thợ thủy chung vẫn làm việc chăm chỉ, dù lúc nào có người đến khám cũng là vững dạ mà không sợ hãi gì.

Đến lúc chết thì hình như cái bình phong nó đổ ụp xuống, cái xấu, cái tốt gì ở trong cũng là lộ ra cả. Bấy giờ sẽ xuất hiện ra một cái trật tự mới, định cao thấp theo cái giá trị thật chứ không phải theo giá trị giả nữa. Bấy giờ thời người giầu, nếu dùng bậy cái thế lực của mình, thời sẽ bị giáng trật xuống dưới người nghèo, vì trên cái trật tự này địa vị cao chỉ dành cho những kẻ có tâm địa tốt, có sự nghiệp hay mà thôi.

Và phàm tài sản vật chất, có rồi mất đi cũng dễ dàng như không vậy. – Mưu cầu lấy của cải vật chất, chỉ nên coi là một cái phương tiện, không nên coi là một cái mục đích. Vì người ta cũng nên có chút phong lưu để ăn ở cho được xứng đáng và làm việc khỏi phải lo nghĩ. Nhưng nên giữ kỹ đừng tập lấy những thói xa xỉ khoa trương. Xét sự vật, xét công việc, không nên chỉ xét về cái kết quả thực lợi, hay về cái giá trị giao dịch mà thôi. Đã tập quen cái cách sinh hoạt thanh bạch bình thường, thì chẳng việc gì phải lo đến cái tiền đồ vật chất sau này, vì người biết làm việc cần cù, biết tư tưởng chánh đáng, biết hành động ngay thẳng, thì không khi nào đến nỗi thiếu thốn những cái cần dùng. Vả lại cứ nghĩ ngay thế này thì đủ yên tâm : là người nào ngoài sự cần dùng cho cái đời thường của mình, còn có được món tiền dư dật, thì người ấy đã có thể cho là người giầu được.

Khi đã biết quen gặp sao hay vậy, miễn là được đủ sự thiết yếu thì thôi, thời sẽ thấy ngay rằng một cái đời giản dị, theo phép thiên nhiên, tức là một cái của lớn đó, vì khiến cho ta được vui vẻ mạnh khỏe. Bấy giờ mới rõ rằng cái nó làm cho người ta tổn hại, đến đau đớn khổ sở, chính là sự mưu cầu những cái thừa, tích lũy những cái sướng quá. Vì không gì hại cho người bằng sự giầu có quá. Không gì làm cho người ta xa cách với cái chân lý, với bụng hiếu thảo, lòng bác ái, bằng những cách sinh hoạt dễ dàng. Không gì phương hại cho sức khỏe bằng sự nhiều tiền quá, vì nhiều tiền thời hay ăn những thứ cầu kỳ, mà không thường tập đến gân cốt, khiến cho sức khỏe giảm đi. Người ta còn có cái chức vụ cao thượng hơn là chỉ biết trì trục ở trong vòng nhục dục mà thôi, điều đó đã rõ ràng lắm vậy.

Khi đã biết rõ những của cải về vật chất là không có cái giá trị chắc bằng rồi. thời bấy giờ phải có thể tự nói rằng: nếu ngày mai gặp cái tai nạn gì, mà bao nhiêu của cải của ta bị phá sạch cả, thời thực ra ta vẫn giầu có như xưa, vì ta vẫn giữ được y nguyên trong người ta những cái của báu về học hành, về tiến hóa, những cái cớ sinh hoạt nhiệt thành tín ngưỡng đã tích lũy được từ trước đến nay. Mà những cái của ấy thời không ai cướp được của ta, ta đối với tương lai vẫn cứ vững vàng như không gặp sự gì trắc trở cả.

Nói tóm lại người quân tử đối với các của cải ở đời, được hay mất, cũng cứ điềm nhiên như không vậy. Được không có huyễn diệu gì cả; mất không có phiền não gì cả. Vì tự mình biết rằng những của ấy là của phù vân cả, thì bao giờ lại có làm nô lệ cho nó được.

Phải biết vững lòng mà làm việc. – Còn như cái thân phận tự lẽ trời bày định, thì dù khó nhọc thế nào mặc lòng, cũng đừng nên oán trách, cứ bình tâm mà chịu lấy, và cố gắng chỉnh đốn cho được hơn lên.

Trên kia đã giải rõ, cái số phận của ta là phải tiến lên trong con đường tiến bộ, hạnh phúc. Hoặc giữa đường có gặp sự không hay, thời không phải là tự trong vật lý thế, mà chính là tự cái trí tuệ, tự cái ý chí ta còn khuyết điểm, dần dần theo cuộc tiến hóa chung mà luyện cho sắc mạnh thêm lên.

Vậy thời phàm cái gì xẩy đến cũng là có lẽ cả, không cái gì là sự ngẫu nhiên, không cái gì là không công bằng. Muôn việc xẩy đến đều là chánh đáng cả, vì đều có duyên cớ hẳn hoi và có cái đức răn dạy cho ta cả. Cái gì xẩy đến không may cho ta, chẳng qua là một cách răn dạy ta đó, hay là cái kết quả xa gần của những sự khuyết điểm của ta vậy. Thực ra thời phàm cái gì xẩy đến cho ta là ta cũng có trách nhiệm ở đó cả. Sự đắc thăng, sự thất bại của ta, cái nguồn nó là ở ta cả. Cho nên mỗi khi gặp sự gì phiền lòng, chi nên trách cứ ở mình, vì những sự bực mình cho ta đó chính là kết cấu bằng sự ngu si hay lòng ác cảm của ta cả. Ta phải biết rằng chính bởi những cái tội lỗi xưa của ta, nghĩa là những sự ăn ở không công, những sự nói năng lừa dối, những sự cay nghiệt khắt khe, những sự gièm pha xàm báng, những sự lừa lọc điên đảo, những sự báng bổ xúc phạm của ta, chính những cái đó nó làm cho số phận ta ngày nay đến phải long đong.

Vậy thời đem lòng oán giận những sự mình cho là trái lẽ thiên nhiên, căm tức những điều mình cho là số phận khắt khe, là vô lý cả, oán thế tức là oán mình đó, vì tự mình là tay tạo nghiệt cho mình vậy. Không những thế, mà lại là cái tội khinh mạn Thần minh nữa, vì đổ lỗi cho Thần minh là không công bằng, thật là trái với cái bản thể của Thần minh. Xem như thế thời biết rằng người nào đem lòng oán giận, chỉ tăng thêm cái nỗi khổ của mình lên, mà rút cục lại tự mình hủy hoại mình, vì không những phải trả lại cái lỗi cũ, mà lại phản đối với Tạo vật, thời tất phải chịu cái sức phản động lại ngay.

Không có lấy cái cớ gì mà cho rằng mình không được cái địa vị xứng đáng, hay mình phải chịu những nông nỗi thiệt thòi ở trong cái hoàn cảnh mình sinh trưởng, vì thực ra cái địa vị của người nào là đáng của người ấy cả. Biết bao nhiêu kẻ không lượng tài lượng sức mình mà chỉ ngồi ghen những người hơn mình ! Nếu những kẻ bất đắc chí đó, được tùy lòng sở nguyện, thay vị đổi ngôi, thời sẽ lấy làm phiền ngay, và chẳng bao lâu lại tiếc cái thân phận cũ của mình.

Vậy thời dù bề ngoài ngang trái thế nào mặc lòng, dù đời ta có khó khăn trắc trở mặc lòng, ta cũng phải biết rằng chính lẽ thiên nhiên, nghĩa là sự lợi riêng của ta với sự lợi chung của vạn vật, bắt buộc phải như thế. Ta lại nên phàn nàn những kẻ bất hạnh kia, không từng phải chịu khổ sở gì, được sống một cách dễ dàng chót lọt, vì những người ấy không có dịp thử cái nghị lực cùng luyện cái ý chí của mình. Đến khi phải đem sức ra đối chọi với đời, đem công ra học tập đạo lý, thời bấy giờ sẽ gặp những sự thất vọng đau đớn vậy.

Đối với cái cảnh nghịch ở đời, dù mình cho là không đáng, cũng phải có nhẫn nhục kiên gan. Gặp sự trắc trở mà biết can đảm chịu thời nó tăng cái nhân cách của mình lên; còn kẻ nào làm sự bất công thời ắt phải chịu báo lại.

Đối với sự đau đớn cũng phải có gan mà chịu, vì phàm cái đau đớn mà mình còn biết được là còn ở trong phạm vi những sự có thể chịu đựng được, cái không chịu được thời nó làm cho mình mất ý thức đi, mà quá lắm đến chết, ấy cũng là may vậy.

Nhung tuy vẫn điềm nhiên mà chịu, mà cũng không nên đem một cái thái độ thụ động cứng cỏi mà đối lại, lại phải vững lòng gắng sức tìm cho ra cái duyên cớ khổ sở vì đâu, để mà thay đổi cho cái số phận mình được khá lên.

Vì phàm sự đau khổ là một cách của Thần minh báo cáo cho ta biết rằng trong cách cư xử của ta về đường vật chất, về đường tinh thần, đã có điều sai lầm khuyết điểm. Mà cứ thực ra, nếu là không phải gặp sự đau đớn gì, không phải chịu sự tổn hại gì, thời ta còn học biết được điều gì nữa?

Vậy thời khi đau ốm khổ sở, không nên kêu ca than vãn làm gì, chỉ nên cố tìm lấy cái duyên cớ sâu xa vì đó mà mình phải đau khổ, để sửa mình về đường vật chất tinh thần thế nào cho khỏi nỗi đau khổ đó.

Nói tóm lại thời không có cái trở lực gì ngăn được người trí giả trong cuộc tinh tiến lên cõi Thượng đế, vì người ta biết rằng bài học càng khó thời học càng được nhiều, đường giốc càng khó thời lên càng được cao, và công phu càng nhiều thời phần thưởng càng hậu vậy.

Vì kẻ đại nhân quân tử vẫn được thần minh phù hộ cho khỏi phải chịu những cái tai to nạn lớn. Trước hết người nào khinh thường cái bài học thiên nhiên của sự đau đớn cùng lòng vật dục, mà cứ mài miệt theo về con đường tà, thời chắc là phải những sự khốn nạn to hơn là người biết cẩn thận gắng sức mà sửa mình, điều đó đã cố nhiên rồi. Người tính tình u uất, đặt mình vào cõi tiêu cực, thời đã lầm lẫn cứ lầm lẫn mãi, cho đến sinh lòng chán ngán; còn người có hảo tâm hảo ý thời không để cho những nỗi lo phiền ngờ vực nó vào trong lòng mình được, và cứ vững vàng mà đem con mắt lạc quan đối với sự đời, tự khám phá ra lẽ phải dễ dàng lắm.

Vậy thời người đạt nhân, hết sức ăn ở cho phải đường, gặp sự không may, coi như là sự cảnh cáo cho mình, không đem lòng oán giận, thời không phải chịu những cái đau đớn lạ thường. Nếu chịu khó một chút, thời sẽ thắng được cái trở lực đó, vì trong lòng mình đã hình như có người hướng đạo, phù trợ rất mạnh, liền có đủ sức mà đối phó với sự khó khăn, đem hết trí khôn cùng chỉ muốn mà khuynh hướng về một đường đó, chẳng bao lâu sẽ tìm được điều lỗi ở đâu và chữa sửa lại được.

Vả lại cái đời đạo lý nó thường cho người ta có sức mạnh lạ thường biết trông xa sáng suốt và biết tránh được sự chẳng lành. Vì cái đời người quân tử là cái đời khác khổ ẩn độn như kẻ tu hành, khiến cho thông tỏ cả các lẽ vật lẽ trời, biết những điều xa xôi mà công chúng không biết, lại có những phương điều trị mà kẻ phàm tục cho là kỳ dị, không thể thi hành được.

Phải nên khoan dung và kiên nhẫn. – Trong ý tưởng người ta thường là lẫn lộn cả điều phải điều trái. Công việc người ta, không có cái gì là toàn tốt, mà cũng không có cái gì là toàn xấu. Ý tưởng người ta cũng không có cái nào là toàn phải, không có cái nào là toàn trái.

Cái chủ nghĩa dẫu chánh đáng, tựu trung tất có những điều chi tiết không được đúng. Và những cái lý thuyết rất sai lầm, tựu trung vẫn có một phần sự thực. Vậy thời phàm công phu của người ta, không có cái gì là đáng khen cả, mà cũng không có cái gì là đáng chê hết.

Vì chỉ có Thượng đế mới được chí thành, chí thiện, chí đức mà thôi. Còn cả vạn vật trong thế gian là gồm từng giống đặc biệt, mỗi giống đều cố gắng cho tới được cõi chân lý tuyệt đối, và mỗi ngày cũng tiến lên được một bước vậy.

Đời người là một cuộc tấn tới trên đường chân lý. Bởi thế nên các đạo giáo, các học thuyết về cách trí hay về triết lý, chẳng qua là các phương tiện khác nhau cho người ta học tập sự đời, và đạo nào, thuyết nào cũng vậy, đều có lẫn lộn điều phải điều trái, nhiều ít hơn kém khác nhau hẳn.

Vậy thời phàm cái gì do tay người ta cầu tạo ra là cũng không thể tránh khỏi được cái luật tiến hóa, nghĩa là hiện nay tất phải khuyết điểm, rồi sau này mới cải lương dần. Đến các lễ giáo, cũng có biến thiên duyên cách, vì dân trí càng mở mang, lẽ phải càng tấn tới, thời những điều chân lý mầu nhiệm cũng dần dần chuyển nhập vào các hình thức lễ bái bề ngoài. Bởi thế nên lễ giáo càng cổ thời càng nhiều những chất tà ở ngoài, nhiều những lề lối không được thuần túy.

Vậy thời không có cách lễ bái nào về tôn giáo mà tự phụ là bất di bất dịch được, vì sự truyền dậy các điều chân lý cốt yếu về tôn giáo, cùng sự thi hành các lề lối lễ bái ở bề ngoài, tất phải cùng với tư tưởng người ta mà tấn tới vậy.

Vì hết thảy các tôn giáo từ đời thượng cổ đến giờ, là đều sống bằng một cái gốc bấy nhiêu điều chân lý cốt yếu, càng truyền đi thời càng mới ra, càng mới ra thời càng hay hơn vậy. Ngay như đạo Cơ đốc, mà không có đạo Moise, không có đạo Cựu ước (Ancien Testament) làm gốc, thời ngày nay sẽ ra thế nào?

Vì phàm các chế độ của tôn giáo đời ấy sang đời khác kế tiếp nhau, cũng như các sự nghiên cứu của khoa học, tìm tòi cho đến cùng, kết quả chẳng qua cũng là phát minh và truyền bá ra bấy nhiêu cái chân lý đại đồng. Thí dụ như khoa học duy vật nào tuyên bố lên rằng cái khí trong trời đất là nhất trí cả, và các giống sinh vật là tiềm tiệm biến hóa cả, thời chẳng qua cũng là khôi phục lại những cái luật tôn giáo bí truyền của Ai cập ngày xưa, cùng những lời dậy mầu nhiệm của các đạo Ấn độ còn cổ hơn nữa.

Người trí giả đã quan niệm được cao xa như thế, đã dung hòa được cả các khoa học, các tôn giáo như thế, thời tức là thu quát được cả các học thuyết, các tôn giáo, các ý tưởng, thu quát lấy cái phần đích xác, mà bãi bỏ ra những điều khuyết điểm. Người trí giả nghe ai nói gì, ai bàn gì, ai cãi gì, cũng không giận dữ, không nóng nảy, không ghen ghét, vì sẵn lòng điều hòa cả các khuynh hướng tốt của mọi người, cho rằng mỗi người đi một đường khác nhau, nhưng đều là chủ tìm lấy cái lẽ tuyệt đối, tìm lấy sự hạnh phúc vậy.

Vậy chớ có nên theo theo hẳn, bỏ bỏ cả, mà nên giữ lấy sự điều hòa của mình. – Vậy thì phải nên cố giữ gìn cho khỏi mắc phải cái tính khăng khăng cố chấp, khiến cho nhiệt thành những cái không đáng mà bài bác cũng hay kịch liệt, cái tính thiên lệch bất công, hễ thấy trong một cái lý thuyết về khoa học hay triết học có một điều kiện nào là không đúng thì nhất khái cho cả lý thuyết đó là không có giá trị gì, cái tính ngoan mê thiên chấp hễ thấy trong một đạo nào có một giáo điều không thể dung nạp được thì cho đạo ấy là không giá trị gì, cái tính môn phái biển hiệp cho rằng duy có môn mình phái mình là biết được cái chân lý hoàn toàn, và mình có quyền bắt mọi người phải theo mình hết thảy, lại cái tính tự phụ của cá nhân, thật là cái trở lực cho sự tinh tiến của mỗi người. Những cái đó là không nên cả. Duy chỉ cái gì công nhiên trái với luật đạo đức, trái với luật thiên nhiên, là nên phân minh ruồng bỏ và bài trừ đi vậy.

Người nào không nghĩ ngợi cho kỹ, trong sự khen chê không biết giữ cho điều độ, khuynh hướng về bên nào thì xô miệt hẳn về bên ấy, kẻ ấy tất là phải mất sự điều hòa của mình, vì sinh ra cái bụng bất công và cái lòng ghen ghét vậy. Thế nghĩa là người ta nên giúp cho cái chân lý nó phát biểu ra, giúp cho nhân loại được tấn tới, mà đối với kẻ ngu thì soi tỏ cho sáng suốt mà không nóng nảy, đối với kẻ lầm thì chỉ bảo cho biết lỗi mà không giận dữ, đối với kẻ ác thì chữa sửa cho ngay thẳng mà không ghét bỏ.

Những lời hay lẽ phải nói ra một cách thành thực, bình tĩnh, thì không bao giờ bỏ đi cả. Tức như cái hạt giống gieo ra thì sớm trưa thế nào rồi nó cũng nẩy mầm và mọc lên vậy.

Nhưng vì đất có nơi tốt nơi xấu, nên thường phải kiên nhẫn mới được. Trước hết không nên nói những lời lẽ cao kỳ mà bắt những người trí khôn thấp kém phải hiểu ngay cho được. Những hạt giống cây quí lại thường càng khó mọc; phải có đất tốt mà làm lụng kỹ mới được. Đối với mỗi người, phải nói lời lẽ cho người ta hiểu được, phải truyền thụ cho cái phần chân lý người ta có thể dung nạp được. Lại nếu thấy những điều truyền dạy đó mà chưa có hiệu quả ngay, thì cũng không nên nóng nẩy. Đời người là một cuộc tiến hóa, mau hay chậm là ở cái trình độ phát đạt của năng lực mỗi người, nghĩa là ở những cái sở đắc từ trước. Nếu cái sở đắc xấu, thì phải có thì giờ để mà trừ khử nó đi đã, rồi mới có thể trồng cái giống tốt hơn được. Bởi thế nên thường thường điều chân lý mà muốn phát biểu ra một cách mới mẻ hoàn toàn, thì chưa thể khiến cho người ta hiểu ngay được, phải dọn đường sẵn trước đã. Điều mới lạ thì kẻ chậm chạp không hiểu lấy làm trái tai, phải đợi cho tự họ dần dần quen tai mới nghe được.

Xem như thế thì hiểu rõ cái ý của PYTHAGORE vẫn khuyên người ta theo những điều đạo đức cao thượng, vẫn hết sức mà công kích những điều xấu xa bậy bạ, vậy mà vẫn không dung những lời xúi giục bạo động. Những việc mưu mô phản đối các luật pháp hiện thời, cho đến cả những tư tưởng căm hờn oán giận, cho là trái với cái phương châm thiên diễn cùng cái tinh thần đạo lý vậy. Ông nói rằng : « Ai nấy phải hiểu rằng không có cái gì tai hại bằng sự hỗn loạn.

Vì rằng phàm việc cải cách không nên cho là một việc phá hoại, nhưng phải cho là cái công phu dần dần gây dựng ra một cái tinh thần mới, một cái thể chế mới. Nhất đán đem phá đổ cả cái cũ đi để gây ra một cái tình trạng nhiễu loạn, thì thà rằng cứ nên giữ lấy những cái chế độ cũ, để đợi cho cái tư tưởng duy tân nó nẩy nở ra, cùng những nhân vật mới kịp mà đào tạo ra vậy. Như vậy thì lấy cái cổ điển làm gốc, mà những cái thuyết mới hay hơn đẹp hơn cứ đấy mà tự nhiên gây dựng nên, không đến xung đột gì. Sau nữa trong cái sự nghiệp tái tạo đó, kẻ đạt nhân vẫn biết giữ kiên nhẫn, vì biết rằng một cái cơ thể nào đã kinh qua bao lâu mới đến nỗi tồi tàn đi, thì ít ra cũng phải bấy lâu nữa mới có thể khôi phục lại được.

Nếu điều trái được tạm thời thắng lợi thì nên lánh xa mà đợi thời.  Ở đời điều thiện mà thắng được không phải là không cạnh tranh mà được, lắm khi lại gây ra những cuộc phản động kịch liệt, người trí giả nên lánh cho xa. Vì kẻ tôn sùng đạo lý không thể dẫn mình vào nơi đua tranh ghen ghét, dùng những cách bạo động cưỡng bách, hay là ra ganh đua trong đám dục tình túng sinh. Sự nhiệt thành mà đến mãnh liệt quá thì dễ thành ra bách hại đến người ta. Để mình vào nơi cạnh tranh vô độ là trái với cái đời đạo lý. Vậy thì không nên vì một duyên cớ gì mà a dua với người để bài bác ai, để công kích ai hay để phản đối ai.

Khi nào thấy cái ác nó sắp phát sinh ra, thì việc của người thức giả là phải báo trước cho biết cái hiểm tượng và chỉ cái phương thuốc có thể cứu vãn được. Nhưng nếu mình nói mà không có người hưởng ứng, thì chỉ nên lánh mình ra ngoài, không giận dữ, không hối hận gì, nhẫn nhục đợi cho đến khi cái ác tự nó phải tiêu đi, và điều thiện cứu cánh sẽ đắc thắng cũng là nhờ ở sự rầu lòng nhẫn nhục đó. Sự chấn chỉnh nên làm mà người đời đã không biết thuận tình làm, thì bấy giờ do cái sức của vận mệnh bắt buộc phải làm, mà làm một cách tai hại, khi ấy thì người thức giả chỉ nên đem lòng thương, sẵn lòng giúp cho người đời, đợi cho sự báo ứng tất nhiên, cho cái kỳ hạn phải tới nó xong xuôi đi, cho cái bệnh nó tuần tự phát ra, và điều nghĩa vụ đã nhãng bỏ không làm được trọn bấy giờ phải khôi phục lại hoàn toàn.

Phải tập lấy cái trí phán đoán cho ngay thẳng và cho vững vàng.  Điều ta nói đây, phải nên chăm theo cho đúng. Lời nói việc làm của kẻ khác, chớ nên a dua mà không suy nghĩ. Có cái trí phán đoán cho ngay thẳng và biết tự chủ mình cho vững vàng, đó là điều tối quan hệ ở đời, cho nên trước khi giải cái lẽ cần thế nào cùng sự kết quả làm sao, PYTHAGORE hẵng bắt đầu khuyên người ta nên đặc biệt chú ý, mà nói rằng: Điều ta nói đây, phải nên chăm mà theo cho đúng.

Điều cốt yếu cho được tự chủ mình là không nên a tòng những sự khuyến dụ ở ngoài, nên biết tự mình suy nghĩ, tự mình kiểm điểm, rồi hãy nói một điều gì hay làm một việc gì.

Vì mỗi người như có cái hào quang ở quanh mình, việc mình làm, lời mình nói, người mình đứng ở đây, đều có phát hiện ra một cái sức thần thông đặc biệt. Như vậy không những định được cái số phận riêng của mình, mà lại nếu cái sức tinh thần ấy mạnh, định được cả một phần cái số phận người quanh mình. Phàm sức thần thông mà phát ra đều đặn mạnh bạo, dù tốt dù xấu mặc lòng, tất có cảm vào những người ít sức đề kháng lại, mà số người này nhiều. Sự ảnh hưởng đó gọi là cái sức cảm đụ. Tỉ như người có tính khoan nhân âu yếm thì quanh mình như có cái không khi ôn hòa vui vẻ mà sống, còn như những người căm giận u uất thì quanh mình như có cái không khí tật bệnh chiến đấu vậy.

Vậy thì trong cái đời thường của người ta, những sự cảm dụ tốt hay xấu thật là có một cái ảnh hưởng rất to vậy. Con đường tu tiến mà sở đã đến khó khăn, cái công đạo đức mà sở dĩ có giá trị, là bởi phải chống lại với vô số những cái sức cám dỗ xấu, những cảnh diễn ra, những sách đọc được, những cái gương ô uế bày ra trước mắt, nhông lời khuyên xằng của vô số kẻ kia, nó không biết tôn trọng điều gì, nó không biết suy nghĩ sâu xa, chỉ biết phán đoán mọi sự ở cái kết quả nhãn tiền mà thôi, thật là sống ở đời không có con mắt sáng, không có cái phẩm cao vậy.

Xem như thế thì biết cần phải kén chọn chỗ mình giao tiếp, lánh xa những kẻ vô đạo đức, những kẻ có ác tâm, những kẻ ngoan mê cương ngạnh, những kẻ tiêu cực phỉ báng, có cái thói xấu hay chê bai, hay ngạnh trở, mà nên gần gụi với những người có đức hạnh, có nghĩa phương, những người có tinh thần tích cực và có tính cách cổ võ. Khi nào đã kén chọn một số người đạo đức để làm chỗ giao du rồi, thì cũng không nên tìm cho quen biết rộng ra ngoài. Lại khi nào cái thế không thể tránh được những kẻ ngang trái, thì phải tự mình biệt lập cho mình, giữ cái thái độ điềm nhiên bất động, đem những cái tư tưởng khoan nhân trung hậu mà làm như một cái thiết giáp để ẩn mình vào đấy.

Mấy điều đó đã hiểu rõ và đã biết dùng rồi, thì bấy giờ phải tập tự mình tư tưởng. Muốn như thế thì cần nhất phải biết rằng nhiều cái ý kiến thiên hạ thường công nhận lại là ý kiến sai lầm, và cái thói quen của nhiều người không thể cho là tiêu biểu cho sự thực được, không lấy cái cớ rằng nhiều người theo mà mình cho là phải được. Vì phần nhiều người tư tưởng một cách sai lầm, nuôi mình bằng những chất không tốt. Vậy thì không nên phó mặc mà tuân theo lưu tục, đối với những cái thiên kiến cùng những cái cố tập không nên không suy xét mà theo liều, không nên bị kẻ nịnh hót nó đánh lừa hay kẻ cường bạo nó dọa nạt.

Lại cũng nên sửa cái tính bắt chước vô ý thức, thấy người ta cười, mình cũng cười, người ta khóc, mình cũng khóc, làm đại nghĩa đến nhượng bộ, vì nhu nhược chỉ biết phó mặc tự nhiên hay đua theo công chúng. Nói tóm lại thì chớ nên làm nô lệ người nào, cũng đừng nên để một cái ảnh hưởng nào nó lung lạc được mình.

Cho đạt tới cái mục đích đó thì cái diệu kế hơn cả là phải tập luyện cho có một cái trí não cao thượng và tích cực, phải gây dựng cho có một cái kho tích lũy những tư tưởng chung, phải trau giồi cho biết phán đoán một cách sáng suốt và cho có cái tính vững vàng tự quyết. Biết tìm tòi mà sưu tập những điều có bổ ích cho chân lý cùng cho sự tiến bộ, biết đem những việc xẩy ra hằng ngày mà trích lấy thành bài học cho mình, biết lấy những câu cách ngôn của các bậc hiền triết mà nghiền ngẫm suy xét, thì tự mình gây lấy được cái năng lực phán đoán vừa ngay thẳng vừa mạnh mẽ, có thể gặp cơ hội nào cũng suy cho thấu đến chỗ đại cương, biết phân biệt điều phải điều trái, chống lại với cái ác, hành động một cách mau chóng và phải đường, cứ con đường vương đạo là đường chính lý nhân từ mà theo, dù đặt mình ở giữa cái cảnh người ta tương tưởng tương hại nhau mặc lòng, nói tóm lại là làm thế nào giữ được cái tính hòa bình chính trực của mình ở ngay cạnh nơi bất hòa bất chính vậy.

Muốn cho biết phán đoán sự vật cho phải đường, muốn cho biết tu luyện cho mình cùng dạy dỗ kẻ khác cho phải đường, thì tất phải biết rõ cái luật chung của đời người cùng cái mục đích ở đời là thế nào. Phàm phép xử thế muốn cho được chắc bằng nhất định thì tất phải đủ cao thượng cho hiểu thấu được cái thể thống chung của vũ trụ. Người nào chỉ biết theo những cái phép tắc nhỏ, không biết dựng nên một cái nền cái gốc chung để chung đúc cả những phép tắc ấy cho có cơ sở vững vàng, thì chẳng qua chỉ làm hi sinh cho những điều sự thực nhỏ mọn, nó chỉ thích hợp cho một thời một nơi mà thôi, không thể đem ra mà thi hành được cho khắp các trường hợp.

Trong cuộc đời thường, muốn chống lại với cái sức cảm dụ ở ngoài, không để cho những cái sự lý cùng những cái ý kiến nhỏ nhặt nó lung lạc mình được, thì phải tự mình định lấy một cái phạm vi của mình, đặt lấy một cái tôn chỉ vững vàng như sắt đá, để nương tựa vào đấy, căn cứ vào đấy, không bao giờ sai được. Mỗi khi trong một cuộc thảo luận hay đối với một cái sức cám dỗ ở ngoài mà thấy mình núng thế, thì bao giờ cũng phải nhớ đến cái tôn chỉ của mình, để giữ lấy quyền tự chủ hoặc chủ trương kẻ khác và để cho cái sức mạnh tinh thần của mình thắng được người vậy.

Lại cũng không nên thảo luận với những kẻ có tà tâm, vì cãi lẽ với họ chỉ đủ giục thêm cái bụng xấu của họ mà thôi, hay là với những kẻ vô giáo dục, vì phận sự của bọn này là phải học cho biết, chứ không thể đem cái ngu dốt hay sự mơ tưởng của mình mà bắt cho người theo được. PYTHAGORE nói rằng: «Đừng có đem thanh kiếm mà gợi cho lửa nồng thêm. » Nghĩa là chỉ những người nào biết rầu lòng học hỏi, biết chăm chỉ suy nghĩ; biết tự mình phán đoán, khiến cho có cái trí sáng sủa và có cái lòng thành kính, thì người ấy mới có tư cách học đạo được mà thôi. Vì cái chân lý không thể cứ sẵn sàng mà truyền ở ngoài vào được, bằng oai quyền hay bằng lý luận. Mỗi người phải tự mình đào tạo lấy bằng sức suy nghĩ, bằng sự kinh lịch riêng vậy.

Khi nào đã lấy lẽ phải mà suy xét biết theo đường nào là hơn thì bấy giờ hãy nên nói nên làm. Trước khi hành động phải nên suy tính, như thế thì khỏi làm những điều vô ý thức. Người ta thường bị khô sở chính là bởi làm và nói không có điều độ, không có phép tắc vậy. Chân lý chỉ có một mà thời, mà là thuộc về thể dại đồng, nghĩa là có tính cách thiên nhiên siêu việt. Chân lý là ở sự biết các luật sáng tạo, thành lập, tiến hóa của vạn vật, lại ở cả sự biết các luật tự nhiên và siêu nhiên chi phối cho cuộc sinh hoạt ở trên mặt địa cầu cùng các công việc của người ta. Chân lý là gồm các cái tôn chỉ lớn chủ trương cho đời người, là Công nghĩa, Chính lý, Nhân từ, Trật tự, Cai quản và Phục tòng. Vậy thì mỗi cái tư tưởng mình nhận được hay mình phát ra phải liền đem đối chiếu với mấy cái tôn chỉ lớn đó; mỗi lần hãy tự hỏi như thế này: cái tư tưởng đó có phải không, có đúng không, đối với cái trật tự siêu nhiên có phải là xứng đáng không? Lại đối với cái trật tự thiên nhiên của sự vật có thích hợp không, trật tự này ta sở biết hoặc là bởi phân tích những cái lý do chân chính, hoặc ẩn hoặc hiện của các hiện tượng cùng những mối quan hệ thế nào, hoặc là suy loại mà xét ra, vì trong vũ trụ hết thảy là kết cấu theo một cái qui mô nhất định.

Nói tóm lại, tư tưởng và hành động theo Thượng" đế và theo Thiên nhiên, đó là cái luật phán đoán nhất định và là cái đích duy nhất của đời người.

Đến khi đã biết con đường nghĩa vụ cùng cái đạo sinh hoạt an toàn thì bấy giờ mới thật là được yên ổn điều hòa. Cứ việc vững vàng mà đi thẳng, vì chắc là không sai trật tự và đã có phương châm vậy. Vì khi đã biết cân nhắc hết thảy, đã biết qui nạp hết thảy cho hợp với lẽ chính lý, cho thuận với luật thiên nhiên, thì chỉ nên giữ gìn cho khỏi vội vàng hấp tấp, nghĩa là nghĩ kỹ trước khi nói và trước khi làm, để cho tránh khỏi những sự cám dỗ bất lương, những lời biện thuyết vô ích; những cách ăn ở sai lầm, những điều thống khổ thiết tha. Bấy giờ mới thực là tự chủ được mình. Có thể tự mình phán đoán mình cũng được, không hại gì. Đã biết cái chân lý ở đâu, đã quyết đối với mình lại nghiêm khắc hơn là đối với kẻ khác, phạm điều lầm lỗi quyết không dung thứ, thì bấy giờ là tùy thuộc ở cái lương tâm của mình hơn là tùy thuộc ở sự phán đoán của kẻ khác. Bấy giờ không còn quan tâm đến cái dư luận những kẻ bàng quan ở ngoài nữa, mình đã biết rằng tự họ họ cũng không biết mình họ, họ không tự chủ được họ vậy. Như lời thoá mạ của một kẻ rượu chè bê tha, lời phỉ báng của một kẻ dâm đãng trộm cắp, lời bài bác của một kẻ thuyết lý bông lông, thời nó thoảng qua bên mình ta mà không lọt vào tai ta được. Ta chỉ nên chú ý đến lời bình phẩm của kẻ mô phạm, vì có thể dùng đó làm một cách kiểm điểm cho ta được. Nói tóm lại thì đến khi ấy đã hiểu rõ rằng người ta sở dĩ phải khổ sở là bởi không biết cái tôn chỉ chân chính ở đời, không biết đường phải lẽ trái, không biết suy nghĩ xa xôi, lại hay đa ngôn quá độ vậy.

Phải nên biết phòng xa. – Phàm quyết định một điều gì phải nên biết dự tính cái kết quả xa xôi về sau này thế nào, để cho không bao giờ phải hối hận. – Người ta sở dĩ phải khổ sở, lại cũng bởi con mắt không biết trông xa, khác nào như cái óc nó « cận thị » phàm công việc làm chỉ biết xét đến cái kết quả trực tiếp ngay, rõ ràng trông thấy ngay đấy mà thực là hão huyền không có giá trị vậy. Những người ấy đi trên đời như có tấm da che mắt, chỉ biết bước tới những cái đích cận tiếp ngay, tưởng là dễ dàng mà thực là hư không, không ngờ rằng còn có những cái trở ngại xa xôi, có thể làm cho mình phải khuynh đảo vậy.

Những người ấy là những người nửa đui nửa điếc, hễ thấy cái gì không có lợi ngay tức khắc là cho không có hiệu quả gì. Cái hiệu quả nó chạm đến thì tiện thị coi như không cả. Rồi khi kỳ hạn tới, càng xa lại càng nặng, vì sự lầm lỗi càng tích lũy nhiều, thì bấy giờ cho là sự ngẫu nhiên, do những cơ hội bề ngoài nó khiến nên như thế, chứ không phải là tự cách ăn ở từ trước của mình. Bởi thế nên nhiều việc xẩy ra ở đời tựa hồ như không thể giải được mà cho là oan không đáng cả. Những sự sai lầm trong cách ăn ở hằng ngày, thành ra bệnh tật đến thân thể, thống khổ đến tinh thần, chính là bởi người ta chỉ biết để ý đến cái kết quả cận tiếp ngay mà không biết suy xét đến cái kết quả xa xôi vậy. Tỉ như có một món lời to có thể thu hoạch được ngay, nhiều người không xét đến cái phương cách mình dùng để thu lấy món ấy là chánh đáng hay là không chánh đáng, và cam tâm làm trái cả luật công bằng để cố cho lấy được, vì cách làm liều đó thì cái kết quả nó còn mãi về sau này mới xuất hiện ra, chứ cái món tiền thì nó ở ngay trước mắt kia, nó cám dỗ cho phải xiêu lòng.

Lại những kẻ nghiện rượu, nuốt những chất độc vào trong mình để cho kích thích thân thể cùng tinh thần, vì tức khắc thấy nó chuyển động ngay, như trong người phấn chấn lên, còn cái hại ngấm ngầm của chất độc nó làm cho tiêu mòn khí lực đi, gây ra cái mầm tật bệnh sau này, thì mấy năm mấy tháng về sau mới thấy nó xuất hiện ra. Bấy giờ cái hạn xa xôi đã tới kỳ rồi, cái nghiệp nặng nề nó đã đem đến, cái mầm ác tự mình gieo ra nó đã đến ngày kết quả, cái tật bệnh mình tự gây lấy nó đã xuất hiện ra rồi, thì không tự mình trách mình, lại cứ trách cái số phận chẳng may, cái khí trời độc hại, cái gió lạnh thổi qua, hay con trùng độc nhiễm phải !

Nay người biết lo xa thì cái cách quyết định nó khác. Đã biết cái mục đích chân chính của đời người cùng những phép tắc chi phối cho việc đời, thì hiểu rằng mỗi việc của ta làm, dù nhỏ mọn đến đâu mặc lòng, ngoài cái kết quả cận tiếp ngay, nó còn cái kết quả sâu xa vô cùng về sau này nữa. Vì mỗi người là tự tạo lấy cái thân phận mình, cái hạt giống tay mình rắc ra rồi lại chính tay mình thu hoạch, bởi hiện tại chính là mầm của tương lai vậy. Không có cái gì là cái ngẫu nhiên cả; không có cái gì xẩy đến mà không có duyên cớ; không có cái gì phát ra mà là không đáng cả. Điều đó phải thường nhắc lại luôn cho nhớ. Mỗi việc phi nghĩa hay thất đức là có báo ứng về sau cả ; mỗi lời chân thành trung hậu là có ghi lấy cả và sẽ trả lại một trăm lần. Làm ác mà không thấy báo ngay, tưởng rằng tránh được lưới thiên nhiên là tưởng lầm. Cái sổ kế toán không phải đến lúc thân thể chết đi mà là liễu kết đâu, vì hết đời ấy lại đến đời khác. Ta sinh ra đời này là tiếp tục một đời trước; cái đời hiện tại của ta là dự bị một cái đời về sau; sự chết chẳng qua là một sự hóa. Vậy thì ta có thể chắc rằng con đường ta vạch ra ngày nay, chân ta còn phải bước mãi sau này.

Biết phòng xa là biết cư xử một cách sáng suốt khôn ngoan, hầu như biết dự đoán việc tương lai vậy. Nói về đường thực hành thì phải theo cho đúng những lời dạy của phái PYTHAGORE, phải biết suy xét kỹ mọi sự kết quả của công việc mình, phải biết nhất thiết cư xử không sai với cái mục đích ngầm của đời người, là tiến hóa về đường đạo đức, đem một tấm thân trong sạch, dụng hết tinh lực bình sinh, để tạo lấy một cái thân phận càng ngày càng thanh cao sáng sủa.

Phải biết khiêm tốn. – Cái gì thực mình không biết đừng nên tự phụ muốn làm. Khiêm tốn là một cái yếu tố của đạo đức, là một sự rất cần cho đường tinh tiến; vì khiêm tốn tất là phải tự mình biết mình, biết cái giới hạn những điều mình biết sánh với những điều mình chưa biết còn chưa thấm vào đâu.

Tính kiêu căng là một cái tính xấu rất hại cho sự phán đoán, và cho đường tu luyện. Vì tự phụ rằng mình biết hết thảy, mình hơn hết thảy, chính là một sự kém người to. Biết bao nhiêu người tập một nghề gì, vì tự phụ rằng mình hơn cả người dạy mình, không chịu khó làm mãi một việc cho kỳ được sành, thành ra cái công phu tập luyện không có kết quả gì, mà dốt vẫn hoàn dốt. Lại biết bao nhiêu kẻ khác, tự cao tự đại quá, không biết lượng tài lượng sức mình, chờm hớp những công việc to tát quá rồi đến điên đảo thất bại. Bởi không biết tự lượng mình, không biết am hiểu những sự vật cao xa, nên mới sinh ra lắm những kẻ tự cao tự phụ, coi cái thái độ nó nghênh ngang, lời ăn nói, cách cử động nó khuếnh khoáng, cái thói nó lấn láp, cái tính nó phô phang, mới trông qua cũng biết vậy.

Chỉ người quân tử mới biết có cái dung nghi tĩnh túc, biết nói ít, biết đứng yên, biết ôn hòa mà nghe kẻ khác, hoặc tán thành hay hoặc bình phẩm ai cũng là có điều độ, vì đã biết nhiều nghĩ lắm, lượng cái thân mình đối với sự vật mang nhiên thật là nhỏ hẹp chẳng thấm vào đâu, và đối với Thượng đế tối linh, thật là yếu hèn không sá kể gì.

Cái tính bất khiêm bất tốn lại hay xui giục ta làm xằng, vì khiến cho ta hay phỉ báng kẻ khác và muốn đem ý riêng ép người phải theo. Làm sự cưỡng ép như thế là hại lắm, nếu không có đủ tài đức để bắt cho người ta phải theo hay không có đủ oai quyền để lâm thời đàn áp, thời chỉ là chuyện hư sức hão huyền.

 Người khiêm thời biết thủ phận, làm trọn cái nghĩa vụ thuộc về phận sự, về địa vị mình, tương đương với cái gia thế cùng tài lực của mình, không muốn chờm hớp những công việc ở ngoài sức hoặc ngoài phận mình.

Còn như người quân tử thời biết rằng đã đạt tới cõi chân lý cao thượng lại càng phải kính cẩn khiêm nhượng lắm, vì phàm quyền lực đã phô trương ra thời tiêu mòn mất, phàm chân lý đã phổ cập ra thời phai nhạt đi, phàm sức khoẻ đã khoe khoang lắm thời giảm sút hẳn, phàm hạnh phúc đã bộc lộ quá thời không thú nữa.

Sau nữa khiêm tốn lại là điều cốt yếu cho sự tinh tiến của cá nhân, cùng sự hạnh phúc về cực lạc, vì người nào không biết tự khiêm mình như con trẻ, đối với cái công phu học vấn cầu đạo không có những tư cách thanh tân thành thực, tín ngưỡng cổ võ, tức như sách gọi là cái «xích tử chi tâm », thời không sao đạt cho tới chân lý được. Bởi thế nên Đức Gia tô đã có câu rằng: Nếu không trở lại thành con trẻ, thời không mong lên cõi Thiên đường ».

Nhưng phải nên thừa dịp mà học cho biết thêm, như thế thời đời mình sẽ có hứng thú vô cùng. Đời người là một cuộc tiến hoá vô cùng, là cái lòng ham biết không nguôi, là cái chí gắng gỏi không dời. Người ta sinh ra trên đời để mà học cho mãi đến giờ cùng tận. Dù sở đắc về vật chất tinh thần thế nào, cũng không hạn được cái sức hoạt động của mình, mà lấy cớ nghỉ ngơi nhàn hạ được. Người nào thiếu thốn mà cầu an, hay nhàn cư mà bất động, thời mòn mỏi mà tiêu diệt đi mau lắm, vì không còn có cái cớ gì sống ở đời nữa. Người ta muốn sống cho đầy đủ, muốn tiến cho mau lên, muốn được sung sướng hẳn, thời phải động tác luôn, phải theo như lời PYTHAGORE dạy mà tìm kiếm đủ mọi dịp để học hỏi cho biết thêm lên.

Vậy thời hết thảy mọi việc xẩy ra ở đời đều là cái dịp cho ta học thêm được một điều gì chưa biết, và là cái phương cho ta trau dồi trí thức cùng đức hạnh. Mỗi một việc làm, mỗi một điều vui, mỗi một cái khổ, mỗi một dịp gặp nhau, mỗi một buổi họp mặt, đều có thể giúp cho ta khám phá được cái mục đích thâm trầm của đời người, nó thường ẩn ở trong những cái hình thức bề ngoài. Hễ biết nhân việc gì cũng tìm lấy bài học cho mình, nhân chuyện gì cũng làm cách giáo dục cho mình, thời thấy như đặt mình vào trong một cái luồng sóng sinh hoạt to, thấy như cái sức mạnh tinh thần trong người nó nâng bổng mình lên vậy. Bấy giờ thời sẽ được hưởng cái đời thanh cao phong thú của kẻ đạt nhân, như Pythagore đã phác hoạ ra, vì càng cóp nhặt được nhiều việc, càng tích lũy sự kinh lịch thời cứu cánh sẽ gây thành thống hệ, cai quát đại đồng, thấu hiểu được cái lý do mầu nhiệm của muôn việc xẩy ra cùng muôn sự xung đột, và tỏ rõ cái hấp lực nó đưa nó dắt ta vào con đường tinh tiến đến, cõi Thượng đế.

B) Tu luyện về thân thể.

Phải ăn ở cho thanh khiết và hợp với sinh lý. Phải tập thể thao. Lại phải chăm chút cho thân thể được mạnh khỏe. – Một điều cốt yếu trong tư tưởng của PYTHAGORE là chăm chút cho con người ta phát triển được hoàn toàn. Ông rất là am hiểu cái cơ thể của người ta có ba phần: một là thần trí, hai là sinh lực, ba là thể chất; nên ông biết rằng muốn cho cá nhân được thực lực tinh tiến, thì cả ba phần trong nhân cách đó đều phải đồng thời phát đạt.

Xem tự trên kia thì biết rằng muốn cho thần trí được kiện toàn, phải biết tuân theo các luật phép về tinh thần chi phối cho sự tăng tiến của tư tưởng, cho sự đào tạo ra trí tue, cho sự huấn luyện về ý chí.

Muốn cho thân thể được kiện toàn thì khí huyết phải trong sạch và điều hòa, ăn uống phải sạch sẽ và tiết độ, vận động phải đều đặn và thích nghi, vệ sinh phải cho hợp với lẽ thiên nhiên.

Cái sức mạnh sinh hoạt của cơ thể là ở sự hấp thụ lấy những cái sinh lực tinh túy ở trong các chất ăn uống mà ra, cùng là ở ngoại cảnh đem vào, do cách sinh hoạt ở nơi thông khoáng, khiến cho thân thể được hoàn toàn hưởng thụ cái khí sống bàng bạc trong trời đất, trong cỏ cây sông núi.

Sự tinh tiến, sự hạnh phúc, tất nhiên là ở cách khéo điều hòa chi phối những sức mạnh về tinh thần, về sinh hoạt cùng về vật chất. Vì người ta mà được đặc biệt hơn người, chỉ là bởi ba cái nguyên tố làm thành ra cơ thể được tịnh mật hơn người, và kẻ có tư cách lỗi lạc là kẻ không những cơ thể phát đạt nhiều, mà lại được điều hòa thích hợp.

Phép giáo dục mà bỏ không chăm chút hoặc về thân thể, hoặc về thần trí, hoặc về sinh lực, thời kết quả thành ra chênh lệch, phát đạt không được đều đặn, tất đến rối loạn trong thần trí, trong sinh hoạt, hoặc trong thân thể. Tỉ như có người năng lực về tinh thần rất mạnh mẽ mà rồi đến yểu vong trụy lạc, vì không chăm chút đến thân thể, thành ra không thể phát triển được hết năng lực của mình. Lại thiên trọng về thể dục quá thời trí dục đến khiếm khuyết, cũng thành ra trụy lạc sớm, ngăn trở cho sự tiến hóa của cá nhân, làm hư hại thân thể mình thời tư tưởng không sao cho ngay thẳng được, mà tư tưởng sai lầm thời cũng không sao sinh hoạt cho cương kiện được.

Cải đạo tuyệt đối là phải sao dung hợp được cả những phép tắc cốt yếu của Khoa học cùng của Tôn giáo. Nhà đạo lý chân chính phải vừa là ông giáo sĩ cho tinh thần, vừa là ông y sĩ cho thân thể. Bởi thế nên trong học viện PYTHAGORE vừa dạy cả nghề làm thuốc, vừa dậy cả phép tập luyện tinh thần. Vì đó mà PYTHAGORE cùng các đệ tử vừa trứ danh là nhà giáo dục, vừa trứ danh là nhà y sĩ nữa.

Y học thật đã nhờ PYTHAGORE mà tấn tới được hai bước lớn. Trước ông nghề thuốc chỉ bí truyền trong các đạo viện, tự ông mới thành một cái nghệ thuật cộng đồng. Lại chính ông đã phát minh và truyền bá cái thuyết số mục có quan hệ đến trình độ tiến thoái của các bệnh (như bệnh tiến theo tuần bảy ngày, cũng bệnh kịch cũng tùy số ngày). Ông chính là người đã mở lối cho nhà y học đại tài Hippocrate về sau.

Đồ ăn, đồ uống, cách tập luyện cần dùng phải nên cho có điều độ:  Người ta phải bằng cứ ở cái bản năng chân chính và phải lấy trí sáng suốt mà suy xét, để cung cấp cho thân thể những đồ ăn đồ uống cần dùng. Trong cái vấn đề bổ dưỡng cho thân thể có hai điều nên chú ý. PYTHAGORE đã lần lượt kể ra như sau: một là tiết độ, hai là tinh khiết. Ông khuyên dạy rằng cái lượng thì phải cho tiết, mà cái phẩm thì phải cho tinh.

Ăn uống có tiết độ là biết hạn chế sự ăn uống cho điều độ. Đó là một cái bổn phận của người ta, vì thuộc về cái luật chung của loài người phải biết khắc kỷ và phải biết thiện hành. Trong phép vệ sinh về ăn uống cũng như trong phép vệ sinh về tinh thần, lại cũng cần không nên để cho cái vật dục nó lấn mình, cũng không nên yêu hãnh những sự quá sức mình. Tham vọng quá hay tham ăn quá cũng là hại cả, vì hễ quá cái sức tiêu hóa của trí tuệ hay của thân thể, thời việc làm không được chu tất nữa rồi, kết quả chỉ đến kiệt lực và hư tổn, cả thân thể cùng tinh thần.

Ăn uống quá độ, chính là một cái tai hại cho loài người. Ăn không đủ vẫn là có hại đã đành. Thiếu ăn có thể sinh biến trong thân thể, mà gây ra tật bệnh. Nhưng ăn nhiều quá, uống nhiều quá lại là cái tật phổ thông của nhiều người, mà lại còn hại hơn, vì là bởi cái tính tham lam và cái tính tự phụ mà ra. Bởi người ta quá chiều cái nhục thể mình, cầu cho hình dáng được đẹp đẽ, mạnh mẽ, tinh thần được khoái hoạt linh lợi, nên thành ra ăn quá, muốn lấy no nê, hăng hái, mạnh khoẻ. Vì ăn nhiều thời thân thể thần trí cũng hoạt động khác thường. Nhất thời như có cái sức sinh hoạt dồi dào, thấy trong mình khí huyết sung mãn, sức khoẻ bội thường. Đương khi mơ tưởng là cương cường tráng kiện, thời tinh lực đã thấy tiêu hao từ đấy, cho đến ngày thân thể đã bị kích thích quá, không thể ăn uống sô bồ được nữa, vì các cơ thể tiêu hóa đã hư hỏng cả và cái kho sinh khí cũng hao mòn hết. Sức mạnh của cơ thể muốn dùng cách cấp tốc như vậy cho được tăng tiến, thật không phải là ở những đồ ăn, đồ uống, chất độc nuốt vào mình mà thành ra đâu, người ta thô thiển thường tưởng lầm như vậy, nhưng thực là ở cái kho tinh lực tiên thiên của mình, bởi thân thể bị kích thích mà phản động lại vậy. Bởi thế nên tinh lực của mỗi người mà phát hành ra nhiều quá tất kết quả đến hao mòn đi rất mau, và muốn trác táng tinh lực không gì bằng kích động lên quá đáng.

Rút lại thời ăn càng nhiều, uống càng nhiều, càng hao tổn mất khí lực, không tích trữ được nhiều. Vả lại, mỗi chuyến kích thích cái sức sinh hoạt lên mạnh, thời xong rồi lại cứ phải kích thích thế mãi, mới giữ được cái nhịp cho đều, thành ra phủ tạng hư, sức đề kháng của cơ thể kém, cứu cánh đến sinh ra các bệnh nội hư cùng các bệnh truyền nhiễm.

Thiên hạ hay thèm muốn được béo tốt phương phi, nhưng giá biết nhiều khi sinh ra tật khổ thế nào, thì tất không thèm làm gì nữa. Ngồi ăn cho khoái miệng một lúc, rồi sau gây ra biết bao nhiêu sự đau đớn cho thân thể, biết bao nhiêu sự phiền não cho tinh thần. Một người cả đời chỉ ăn nhiều, ăn luôn, mà còn phàn nàn rằng không biết đói, phàn nàn rằng thân thể tinh thần không được khoan khoái, thì phỏng đã cực khổ chưa! Vậy thời những kẻ lấy sự ăn uống vô độ làm một cái khoái lạc ở đời, là đáng thương chứ không đáng thèm làm gì.

Nhất là rượu chè mà quá độ thì tệ hại vô cùng. Cái tật rượu chè là cái tật đời nào cũng có. Từ khi người ta biết chế các thứ uống có men, là có kẻ uống càn từ đấy. Rồi văn minh càng tiến bộ thời cái tật xấu ấy lại càng tăng gia lên. Tự đời PYTHAGORE đã cho rượu chè say sưa là tai hại cho sức khỏe, lưu độc cho tinh thần và gây thành cái thói quen ác liệt. Ngày nay công nghệ phát minh ra nhiều cách chế rượu mạnh, các thứ rượu phát hành mỗi ngày một nhiều, khiến cho thiên hạ lắm kẻ đam mê vô độ, cứ xem trong dân gian mắc phải lắm tật bệnh suy đồi thì đủ biết tai hại là dường nào, như bệnh lao, bệnh ung, bệnh điên cuồng rồ dại. Thứ nhất là cái bệnh vô thần (irréligion), thứ nhì là cái bệnh nghiện rượu, đó là hai cái tật lớn của thế giới đời nay.

Trong các cái ác tật, bệnh rượu là xấu xa hơn cả, vì nó làm cho người ta mất tự chủ về tâm hồn, thần trí cùng thân thể. Nó khiến cho người ta ngu ngốc đi, hạ xuống thấp hơn con vật, vì không những không biết dùng cái lý tính của mình nữa mà cũng không biết khiến được cái bản năng của mình nữa. Một người say sưa chè rượu, thì đến cái thân thể của mình cũng không chủ trương được nữa, và có thể ra tay giết hại vợ con cũng như tự sát thân mình mà không biết. Nghiện rượu thật là tai hại vô cùng cho cá nhân cùng cho đoàn thể, hại sức khoẻ, hại tinh thần, hại trí não, đến điên đảo cả cuộc sinh hoạt trong xã hội, điều đó nên nói đi nhắc lại bao nhiêu cũng không vừa. Nếu không tìm cho đến bệnh căn thâm trầm mà trị, thì cổ động thế nào để cho tiệt cái thói ác tệ là thói nghiện rượu, cùng những sự tai hại bởi đó mà ra, thứ nhất là bệnh lao, cũng chẳng ăn thua gì. Vì những con người vô tín ngưỡng, vô kỵ đạn, không phẩm giá, không liêm sỉ, nếu không có cái cớ gì cao thượng thúc giục cho phải làm, thì không khi nào chịu chế áp những cái tình dục xấu xa đi được.

Thế nghĩa là phàm sự cải cách chung trong xã hội phải gốc ở sự cải cách riêng về cá nhân, cá nhân có tu luyện thì mọi sự cải lương chỉnh đốn mới thành được. Ngày nào người ta biết khôi phục cái lòng tín ngưỡng của mình, hiểu biết được cái mục đích đời người, là phải gia công khuynh  hướng về Thượng đế, thì ngày ấy cái nhân phẩm sẽ được hoàn  toàn và đường tinh  tiến sẽ được thuận  tiện Bấy giờ thì không có sống làm người một cách bất lương bất chính nữa, không có tự đặt mình ra ngoài luật phép vũ trụ nữa. Cái vấn đề đó có giải quyết được, thì những sự tật khổ, đau đớn như phong  tục điên  đảo, thân thể suy đời, bệnh rượu bệnh lao, vân vân, bấy nhiêu cái sẽ trừ được cả. Cái vấn đề lớn là vấn đề chủ trương cho đời người được điều hòa thanh thản, nếu mà am hiểu cho rõ, giải quyết cho xuôi và thực hành cho đúng, thì các vấn đề nhỏ gồm cả ở đó cũng sẽ giải quyết được hết. Vì rằng cũng một công phu mà để tản mạn ra nhiều việc nhỏ nhặt thì khó được thành công, còn chung đúc lại, kết hợp lại, khuynh hướng về một đường thì thấy sáng sủa chót lọt ngay, nghĩa là kết quả có tiến bộ, có hạnh phúc.

Trông thấy cái tai hại về sự ăn uống vô độ, mới hiểu rằng vì sao mà các đạo đời xưa đời nay đều khuyên dạy người ta sự tiết độ cùng sự trai giới. Biết sinh hoạt một cách kiệm ước, biết trừ bỏ những sự sa phí, thật không gì lợi cho thân thể, ích cho tinh thần hơn.

Người ta có biết ăn uống cho vừa độ thì mới có thể tới được một cái trình độ đạo đức trí thức cao và thân thể mới có đủ sức nhẫn nại. Tiết thực ấy là một cái bí quyết của sự mạnh khỏe sống lâu đó. Không thuốc gì hay bằng thuốc đó. Bệnh tật mà chữa khỏi, phần nhiều là bởi thầy thuốc bắt giữ gìn cho sự ăn uống cho điều độ tự nhiên.

Người ta ăn uống quá độ, đã hư thân mất nết đi rồi, nên ngày nay muốn cho tiết độ, phải giữ gìn học tập, theo cho đúng phép tắc mới được. Muốn sự ăn uống cho tiết độ, thì phải đặt lệ nhứt định chỉ dùng những đồ ăn giản dị, tự nhiên, không có nấu nướng gì phiền phức cả. Ăn những đồ dã vị mà ăn cho có điều độ, thì không cần phải uống cho lắm; lại uống nước tinh khiết tự nhiên thì không có kích thích tì vị cho muốn ăn nhiều.

Cái mục đích bình thường của sự ăn uống là để vừa đủ bổ dưỡng cho thân thể mà thôi. Thần tri phải chăm nom cho thân thể khỏi lạm dụng quá lẽ tự nhiên. Muốn như thế thì phải nên đừng bao giờ ăn những khi trong bụng không đói, đừng bao giờ ăn ngoài giờ bữa thường, đừng bao giờ ăn quá hai ba bữa một ngày, đừng bao giờ ăn cho đến no nê quá. Lại ăn chớ có nên vội vàng, để cho nhai được kỹ mà hóa được hết các chất bổ dưỡng của đồ ăn.

Muốn cho việc tiêu hóa được hoàn toàn, thi Pythagore khuyên nên phải vận động thân thể cho có điều độ, nghĩa là vừa phải đều đặn, không thái quá, không bất cập. Cách vận động thể thao tự nhiên hơn cả là cách đi bộ. Buổi sớm buổi chiều cần phải đi bộ, vì vận động là cần cho tiêu hóa, bởi giúp cho cơ quan cân cốt được mềm mại điều hòa, cho sự tiêu hóa sự bài tiết được đều đặn lưu thông. Mà cách thể thao đó không phải là tập, như tập một cái thói quen, nhưng phải có cái chủ đích tập để cho thân thể được khỏe mạnh. Ngoài cách đi bộ, còn nhiều phép thể thao khác nữa cũng cần để giữ cho các bộ phận trong thân thể được điều hòa, để tập cho thần kinh cân cốt được mềm mại, khiến cho tự chủ được cách cử động của mình. Phép thể dục như thế, thì rất là lợi cho sức sinh hoạt, thứ nhất là tập bằng cách vận động du hí tự nhiên, ở giữa nơi không khoáng, ở giữa chốn điền viên, có mặt trời, có ánh sáng, có nước mưa, nước suối, có sông chảy, sương gieo, để tẩm thấm cho thân thể thì lại càng hay nữa. Trong học viện của Pythagore, chính thường khuyên dạy như thế.

Người ta ngồi không thường sinh ra tật bệnh, sinh ra nhu nhược hèn nhát; nếu khéo tập luyện thân thể thì vừa được mạnh khỏe mà lại vừa gây ra cái tính cách dũng cảm cùng cái thái độ lạc quan. Sự vận động vừa làm cho thân thể được cường tráng, vừa làm cho thần trí được tỉnh táo, lại vừa làm cho tính cách được kiên nhẫn. Người nào da dẻ đã dạn với nắng mưa, ý chí đã luyện cho cứng mạnh, thì gặp sự gì cũng có thể chịu được cả.

Vậy thì phải có thể lực mạnh để cho tinh thần khỏe, chứ không phải cầu lấy mạnh để đem cái võ lực mà ức chế người ta. Phải nên mạnh khỏe, nhưng không bao giờ quên giữ lấy nhân từ. Sức mạnh về thân thể phải dùng để hộ vệ cho những tư tưởng chính đại quang minh, giúp đỡ cho cách sinh hoạt điều hòa chính đáng, là những điều phàm người thông hiểu phải nên chủ trương cả; nếu sức mạnh dùng được những việc đó thì mới nên dùng.

Hễ biết giữ cho điều độ thích nghi thì không bao giờ đến nhu nhược ủy mị. Trong cách tập luyện thân thể cùng trong cách bổ dưỡng ăn uống, phải cho thích nghi, phải giữ trung độ, để cho khỏi thái quá mà thành ra nhu nhược, khỏi bất cập mà thành ra yếu đuối.

Trước nhất phải tùy sự vận động của mình mà ăn uống cho vừa phải, lại phải tùy sự ăn uống của mình mà vận động cho thích nghi, để cho sức tiêu dùng của cân cốt được ngang với sức tiêu hóa của tì vị. Sự thích nghi lại là đối với thân thể nên cấp dưỡng cho vừa đủ, nhưng chỉ là vừa đủ mà thôi, chứ quá thì mình thành ra nô lệ cho thân thể, như người chăm chút vệ sinh quá thì là người lẩn thẩn mà cũng là người nhu nhược. Vệ sinh có những phép cốt yếu cần phải am hiểu mà thực hành, nhưng phải giữ cho đừng dật lạc quá và đừng lười biếng quá. Phải tập sinh hoạt một cách giản dị mà khắc khổ một chút, vì nếu tập quen những thói dễ dàng sung sướng quá, thì lúc ra tranh đua với đời tất là bị thua trước. Vậy thì người nào muốn cho khoái hoạt mạnh khỏe mà tấn tới ở đời thì bao giờ cũng phải coi mình như một kẻ chiến sĩ vậy.

Cho nên phải tập cho quen cách ăn ở cho thanh khiết và cho nghiêm nhặt. Những lời PYTHAGORE khuyên dạy về cách ăn uống, không phải chỉ bảo ăn uống cho điều độ mà thòi, vì tuy ăn uống thái quá hay bất cập là sự không nên, rất cần phải giữ gìn, nhưng ăn uống điều độ không, cũng chưa đủ giữ cho sức khỏe và giúp được tinh tiến; đó mới là về phần lượng, còn về phần phẩm cũng quan hệ lắm, đồ ăn đồ uống phải cho tinh khiết, điều đó rất cần để giữ cho thân thể cùng tinh thần được kiện toàn.

Cách ăn uống của Pythagore là kiêng ky cả các đồ ăn thuộc về động vật, nghĩa là các thứ thịt, cá, cua, ốc. Chỉ dùng thuần những rau quả, ngũ cốc, cùng mấy thứ sản ở động vật ra, như trứng, sữa, mật. Tức như lối ăn chay ngày nay, gọi là cấm nhục chủ nghĩa » hay là « thái thực dưỡng sinh » (régime végétarien).

Trong cách ăn uống ấy, Pythagore còn dặn nhiều điều đặc biệt nữa, chắc là ông suy ở lẽ y học mà ra, vì ngày nay nhiều nhà vệ sinh sáng suốt cũng thấy chủ trương như thế. Thí dụ như các thứ đậu, không nên thường ăn luôn, và thịt những giống vật già cùng những giống ăn thịt các giống khác, ăn rất hại (1). PYTHAGORE khuyên nên kiêng như vậy, là bởi nhiều lẽ thuộc về tâm lý, thuộc về y lý, thuộc về đạo đức, các lẽ đó ông tường cả, điều ấy không lấy gì làm lạ, vì sự tri thức của ông thật là phổ cập hết thảy.

Đối với công chúng chưa đủ trí hiểu, muốn lấy một cơ cao thượng để bắt buộc cho phải kiêng kỵ những đồ ăn không bổ đó, ông bèn dùng cái thuyết luân hồi là một cái thuyết căn bản trong đạo ông. Ông khiến cho chúng tin rằng linh hồn của người ta, linh hồn những kẻ thân thuộc của ta, theo lẽ báo ứng về những tội lỗi kiếp trước, đến kiếp sau có thể thác sinh làm các giống vật, như vậy thì giết hại súc sinh, có khi là giết hại kẻ thân thuộc mình.

Cách giải cái thuyết luân hồi như thế không phải là cách chính truyền của ông, xem như lời đệ tử ông là Timée nói thì đủ biết. Cách giải nghĩa đó chỉ có phảng phất ám hợp với cái thuyết "thoái bộ luân hồi" (transmigration rétrograde) của ông mà thôi, thuyết này là phàm trong các giống, giống nào cũng có thể thoái bộ được, nhưng chỉ trong giống mình mà thôi, chứ không đã làm người rồi lại trở về làm vật nữa; song người ta mà phạm tội lỗi thì kiếp sau dẫu cứ làm người mà phải chịu nhiều cách báo ứng cũng cực khổ lắm để chuộc lại cái nghiệp cũ mà tạo lấy cái nghiệp mới cho hay hơn. PYTHAGORE khuyên người ta không nên sát sinh là có một cái thâm ý như sau này, không thể cắt nghĩa cho kẻ dung phàm hiểu được, là: phàm các giống động vật là những giống có trí tuệ, có cảm tình cả, đương tiến hóa cho tới cõi Thượng đế; những giống ấy là những trạng thái khác nhau trên đường sinh hoạt, chúng ta xưa kia đã từng trải qua cả rồi mới tới cái trình độ làm người, cho nên đối với giống nào ta cũng phải có lòng nhân từ bác ái cả.
————
(1) Ngày nay khoa học xét nghiệm ra những điều kiêng kỵ đó là phải lắm, vì các thứ đậu có nhiều chất purine không lợi cho sự bổ dưỡng; lại nghiệm ra các thịt sắc trắng không độc như các thịt sắc đỏ và sắc đen; còn như thịt các giống ăn thịt giống khác, thì chất bổ lại kém nữa, vì cái nguyên tố các chất bổ là ở khí nóng thái dương mà ra, mà khí nóng ấy là kết tinh lại ở các giống thực vật trước, rối mới truyền cho các giống động vật sau; nay những giống vật không ăn cỏ cây mà ăn thịt giống khác thì không được trực tiếp cái khí thái dương ấy. Người lại ăn thịt lại các giống ấy thì còn bổ gì nữa?. (Lời chú của tác gìả).
—

Cái cách sinh hoạt của PYTHAGORE đó, đối với những kẻ mê muội, thì cố nhiên là không thể thi hành được rồi. Cách sinh hoạt ấy, các dân tộc văn minh ngày nay cho làm lạ lùng, vậy mà hiện nay trong thế giới vẫn có hàng triệu con người sống theo cách đó, hoặc vì lẽ tự nhiên bắt buộc, hoặc vì lòng tôn giáo tín ngưỡng (như hạng dân quê ở các nước, như những người theo về đạo Phật, những người tin đạo «thông thiên học" (theosophes), các nhà khổ hạnh tu kín (trappistes), vân vân.) Những hạng người đó thường được thân thể tinh thần tráng kiện hơn là những kẻ ở nơi thành thị hay ăn thịt cá nhiều. Lối "thái thực dưỡng sinh" lại là lối dưỡng sinh của các dân tộc chuyên về nghề nông đời xưa, là những dân tộc đã sáng tạo ra các văn minh lớn. Như người dân quê nước Pháp đời xưa, mạnh mẽ biết bao nhiêu, cũng chỉ thỉnh thoảng mới ăn thịt mà thôi. Người đời nay ốm yếu, là bởi ăn thịt uống rượu nhiều, và đã quên mất cả những phép dưỡng sinh đó.

Vẫn biết rằng ngày nay số người ăn thịt nhiều, nhưng lẽ phải không phải tất nhiên là ở số nhiều. Những kẻ vô đạo đức, vô liêm sỉ, ngày nay cũng nhiều lắm; không vì số nhiều đó mà lấy cách ăn ở của họ làm mẫu mực được, tức cũng như không lấy cớ rằng có nhiều kẻ ăn uống không lành mà cho cách ăn uống đó là hợp với lẽ tự nhiên.

Vả lại cứ sự kinh nghiệm của khoa học đời nay thì chứng rõ rằng phép dưỡng sinh của phái PYTHAGORE là phải. Khoa giải phẫu học (anatomie) so sánh các giống sinh vật, đã đặt giống người vào hạng những giống ăn quả (fructivores), về vật lý, về sinh lý, về bản năng của giống người, đều có tính cách là giống ăn quả cả. Lại khoa y học cũng chứng nghiệm rằng ăn thịt có hại nhiều lắm. Thịt kích thích thân thể, truyền độc cho thân thể hơn là bổ dưỡng cho thân thể. Ăn thịt thường sinh ra các bệnh đau ruột, là những bệnh ngày nay phổ thông lắm. Ăn thịt làm cho các phủ tạng hư đi, làm cho cái sức đề kháng tự nhiên của người ta tiêu mòn đi, mà sinh ra các bệnh truyền nhiễm, hoặc tiềm tàng, hoặc kịch phát. Nhiều khi bệnh phát ra rồi, hễ cấm ăn thịt thì thấy bệnh lui ngay. Thịt kích thích sự tiêu hóa mạnh quá, làm cho người ta ăn uống quá độ. Lại kích thích bộ thần kinh mạnh quả, chuyển động cả phần nhục dục trong người và dễ nhóm cái dục tình lên mạnh; làm cho con trẻ thành nết hư cùng tính ác; làm cho người lớn thành nô lệ cho những cái vật dục hèn hạ thô bỉ.

Thân thể đã ô uế thì tinh thần khó mà kiện toàn được. Thịt là một thứ đồ ăn ô uế cho thân thể, hư hại cho tinh thần. Bởi thế nên những bậc hiền nhân thánh triết cùng những nhà sáng lập ra các tôn giáo đều cấm ăn thịt.

Cứ trông một miếng thịt, tưởng tượng bao nhiêu sự xấu xa chung đúc vào đấy, thì mới hiểu rõ cái thâm ý của các nhà cấm thịt là thế nào. Vì phàm một khối vật chất, chẳng qua là cái hiện thể của sức mạnh đã tạo thành ra nó, của tinh thần đã chi phối cho nó, và cả cái sức ngầm chỉ chực sẵn hễ nó thoát ra ngoài sự chủ trương đó là can thiệp vào mà phá hoại. Vậy thì trong một miếng thịt hình như in cái khổ thống của con vật trước khi bị giết đã phải đau đớn, khổ sở, chịu đói chịu khát là dường nào; rồi đến khi đem vào lò sát sinh, trông thấy tên đồ tể hung hăng, trông thấy cái lưỡi dao đầy máu, trông thấy những con vật khác đã phanh thây nằm đó, mùi máu tanh, mùi phân thối, thảm biết dường nào! Đến khi đã giết rồi, thịt xương tể tác ra, tay bẩn mó máy vào, bàn thịt nhơ nhớp, đầy những đầu dao cạnh thớt hôi tanh. Thịt tể tác ra lại chửa ăn ngay, để ít lâu cho nó bắt đầu hư lạn ra đã, lại càng độc nữa. Vậy thì người ta mà dùng một cái chất hủ bại như thế để dưỡng sinh, thì thật là khốn nạn thay, có khác gì như đem những cái ảnh hưởng xấu xa ô uế đó mà tiêu mà nuốt vào trong mình không?

Trời đất sinh ra thì giống động vật không phải là đồ ăn cho người. Không những xét cơ thể người ta mà biết, cứ xét cái thiên tính tự nhiên cũng đủ rõ rồi. Người ta không khi nào trông thấy một con vật sống mà muốn ăn thịt nó bao giờ. Lại không khi nào trông thấy một cái xác con vật chưa tể tác ra mà muốn ăn bao giờ. Trông thấy một con vật thịt còn máu me nhễ nhại, hay một tấm thịt đã tể tác ra rồi mà chưa nấu nướng gì, không ai muốn để vào miệng mà cắn bao giờ. Nhưng những chất như rau quả, ngũ cốc, trứng, sữa, thì để lên miệng mà nhai mà nuốt lấy làm khoái ngay. Xem như con trẻ nó không lầm bao giờ. Nó cứ theo cái bản tính tự nhiên của nó mà lúc nghịch lấy trộm đồ ăn, thì vào trong vườn cây ngắt trộm quả, chứ không bao giờ lên đến sau phản thịt. Xét cái bản tính tự nhiên đó thì thấy không những nó không hứng mà nó lại lấy làm nhờm nữa. Cái gì là cái xác chết của giống vật thì làm cho giác quan ta đều phải hãi hùng: thị giác, khứu giác, xúc giác, vị giác, đều lấy làm ghê sợ cả. Đó là cái luật thiên nhiên ghi ở trong ý thức người ta.

Hồi cổ sơ, người ta bắt đầu ăn thịt là phải nhân vì những cơ hội đặc biệt, như gặp lúc cơ cận và sau khi mới tìm ra lửa. Như gặp phải lúc tuyệt lương thực thì bạ cái gì là chẳng ăn. Khi ấy thì người ta cùng đến ăn thịt lẫn nhau cũng có. Cái tục ăn thịt người của nhiều dân rợ mọi, cũng là phát nguyên từ đó. Nhưng nhân trí càng khai thông thì cái tục dã man ấy càng mất dần đi, vậy thì cái thói ăn thịt súc sinh hễ trình độ đạo đức càng tấn tới thì cũng phải bớt dần đi.

Trong cách dưỡng sinh bằng thịt giống vật, PYTHAGORE lấy điều sau này là tệ hơn cả, là phạm vào tội sát sinh, là một điều nghiem cấm trong luật đạo đức, luật này bắt buộc người ta ngoài giống ác vật, không nên làm khổ, không nên giết hại một giống sinh vật nào. Những giống độc trùng ác thú, mang những tính cách tiêu cực, làm trở ngại cho cuộc hóa sinh của trời đất, thì phải nên tuyệt diệt đi, nhưng phàm giống sinh vật thuận theo lẽ sinh hoạt bình thường, thì phải nên tôn trọng cả. Bởi thế nên PYTHAGORE lại có lệnh cấm không được đánh đập, không được làm đau đớn một con vật nào, cho đến một cái cây trồng trọt trong vườn tược cũng vậy.

Luật bác ái đó, thật có in trong tâm lý người ta. Người ta lại còn một cái bản năng nữa nó tỏ cho biết rằng vốn tính không phải là một giống phá hoại, một giống ăn hại giống khác. Một người bình thường trông thấy giết một con vật ở cạnh mình, không thể không cau mày nhăn mặt, thấy rùng mình, thấy chuyển động trong tâm trí như sởn rợn cả tinh thần vậy. Nếu phải giết lấy mà ăn thịt thì biết bao nhiêu kẻ đành chịu thôi không ăn nữa ! Còn những kẻ giết tróc giống vật mà trong lòng không cảm động, không hối hận gì, thì là những quái vật trong loài người, Kẻ ấy có thể giết người cũng dửng dưng như vậy.

Vậy thì cái chức vụ người ta đứng đầu trong vạn vật, không nên ăn ở như ngày nay, nghĩa là làm một giống tối độc ác trên mặt đất, tàn nhân hại vật không giống nào bằng. Trên mặt đất vẫn có các giống ăn thịt các giống khác, nhưng người ta không thể lấy cớ đó mà tự hạ mình xuống bậc những giống ấy, đến bắt chước lấy cái tính hung bạo tàn ác của những giống ấy được.

Người ta hơn các giống khác không phải chỉ có quyền lợi mà thòi. Lại có nhiều cái nghĩa vụ cần cấp nữa, mà điều quan trọng nhất là phải có bụng hiếu sinh, phải mở lòng nhân từ, phải đem lòng đó mà thi ra đối với cả các giống ở quanh mình. Thượng đế cho người ta được sáng suốt khôn ngoan hơn cả vạn vật, tức là ủy cho cái chức trách làm thần hộ mệnh cho cả các giống sinh linh vậy. Thượng đế đã cho cái trí suy xét, cho cái sức khảo nghiệm mà hiểu rằng trên cõi hóa sinh của tạo vật, các giống động vật không phải là một loại riêng, bản thể bản chất không khác gì loài người, chỉ khác ở cái trình độ tiến hóa mà thôi.

Giống vật không phải là thuần vật chất, chỉ biết phản động mà thôi. Chính là những giống cũng có cảm giác, cũng có hiểu biết, cũng nhớ việc cũ, cũng biết yêu mến, cũng biết đau khổ, nói tóm lại là cũng biết học tập cho hay hơn lên. Chúng cũng biết vui là gì, khổ là gì, cầu nguyện là gì, thưởng phạt là gì. Chính khoa học duy vật cũng phải công nhận rằng trên cái trật tự các hình thể sinh hoạt, thì các giống vật là đứng vào những trình độ dưới, chính người ta xưa kia đã phải từng qua rồi mới tới bậc làm người. Vật tức là người đương ở thời kỳ dự bị. Vậy thì làm hại giống vật, tức là hại những giống đồng thể với mình ngày xưa và cũng tương tự với mình bây giờ vậy. Giết hại những giống ấy, không phải là chỉ giết hại những cái cơ thể vô ý thức, như người ta tưởng thế đâu, chính là phạm tội với cái lương tâm của vũ trụ, phạm tội với cái phần tử Thiên lý đương bắt đầu manh nha ra ở giống vật. Nói tóm lại là tự mình gián tiếp hại mình, tất phải chịu báo ứng đau đớn đến mình, vì phàm ăn ở sai với luật nhân từ chính nghĩa của Thượng đế đều có hình phạt đến mình cả. Lại là làm mờ ám mất cái trí sáng suốt của mình, làm cứng rắn mất cái lòng từ ái của mình, rồi dần tập lấy cái thói giết hại đến loài người, giết hại về cá nhân là tội sát nhân, giết hại về công chúng là vạ tranh chiến vậy.

Vì cái thói sát lục là nuôi những cái tính xấu xa độc ác của loài người. Còn sự ăn thịt các giống vật cũng làm cho tính nóng nẩy hung tợn ra. Nghiệm ở giống vật cũng thế, mà xét ở người ta cũng vậy.

Người ta đối với các giống vật về trình độ kém mình, còn cứ thi hành những cách phá hoại tàn ác như thế, thì không bao giờ được sức khỏe, không bao giờ được bình yên. Hễ người ta còn giết hại giống vật thì còn giết hại lẫn nhau mãi. Kẻ nào tự gieo ra sự sát lục, sự khổ thống, thì không thể thu hoạch lấy hạnh phúc cùng ái tình được. Thói sát sinh cùng sự ăn thịt là trái với cái hi vọng thế giới hòa bình cùng nhân sinh hạnh phúc.

Trái lại thì phép dưỡng sinh của phái PYTHAGORE thật là một cái động lực mạnh để giúp cho sự tiến hóa của loài người, vì khiến cho các sức tinh thần, sinh hoạt cùng vật chất được điều hòa phát đạt. Đối với tinh thần thì khiến cho được thuần túy, thoát ra khỏi vòng vật chất và tránh được những sự kích thích thô bỉ. Trí tuệ có thể phát đạt ra mạnh hơn, vì cách dưỡng sinh đó quyết là giúp cho trí não hành động được điều hòa. Những người bỏ không ăn thịt thì lấy làm lạ thấy trí mình sáng suốt hơn, tỏ tường hơn và cái mục đích mình theo đuổi cũng cao thượng hơn. Lại tính nết cũng thay đổi dần dần, thấy ôn hòa, vui vẻ, biết hưởng cái khoái lạc nhân sinh, biết đem con mắt lạc quan mà đối với mọi sự, lại biết đem tấm lòng quả cảm mà hành sự. Thấy người mình như nâng cao lên một cái thế giới khác, vì trí não đã thóat được ra ngoài những cái ảnh hưởng xấu, tâm địa được vững vàng, tư tưởng được rộng rãi, chí nguyện đã tập luyện, mà giá trị cũng tăng cao vậy.

Còn cái sức sinh hoạt thì thấy thay đổi đi hẳn. Được mạnh mẽ hơn, vì được thuần túy hơn và khoái hoạt hơn. Vì trong thần kinh không có lưu thông những chất sinh hoạt đã hủ bại ô uế rồi, mà toàn là những chất tinh tấn hấp thụ được ở trong khí thái dương ra cả, thành ra cái tinh lực của người ta được dồi dào, và nghị lực ở trong cùng cái sức ảnh hưởng ra ngoài cũng đều tăng tiến cả. Các luồng điện thần kinh lên đến trình độ rất cao rất mạnh, có thể chung đúc cái sức thần kinh lại mà lợi dụng một cách mạnh mẽ vô cùng.

Lối thái thực dưỡng sinh lại giữ cho cơ thể được điều hòa, khí huyết được lưu thông. Khiến cho cân cốt được nhẫn nại, có sức linh hoạt uyển chuyển rất mạnh. Sau nữa khiến cho sức khoẻ được đều đặn.

Nói tóm lại cách dưỡng sinh đó là rất hợp với đạo lý, khiến cho người ta được mạnh mẽ mà tiến hóa, được hưởng toàn cái sức vật chất, sức sinh hoạt cùng sức tinh thần của mình. Bấy giờ thì tránh được những sự khổ thống lớn về tinh thần cùng những sự đau đớn to về thân thể. Chắc được sống lâu, cho đến ngày hết cái sức mạnh riêng của mình, đến tuổi già cũng vẫn được xanh tươi sáng suốt, và lúc lâm chung được bình thường êm ái, không khổ não, không đắng cay, vì đã làm hết cái phận sự cốt yếu ở đời thì khi từ giã cuộc đời cũng dung dị như cái quả chín trên cây rơi xuống, lại trở về cái đất đã sinh sản ra mình.

Nhưng cứ thực thì cái chương trình sinh hoạt về vật chất tinh thần tốt đẹp như vậy, không thể tức khắc thi hành một cách dễ dàng như thế được. Đối với những người có tính cổ võ nhiệt thành, lại nên khuyên phải cẩn thận khoan dung trong cách thi hành nữa.

Vì đường đạo lý là một con đường lâu dài khó khăn, lại là con đường cao có từng đợt, phải lần lượt mà bước lên mới được. Như muốn tới cõi chân lý tối cao, hưởng sự hạnh phúc tuyệt phẩm, thì phải nhập diệu dần dần, phải nghiền ngẫm cho lâu, phải từng trải khó nhọc mới đến được, vậy thì về đường vật chất cũng vậy, phải tập luyện lâu mới khiến cho thân thể bỏ những thói quen cũ mà tập lấy cách dưỡng sinh mới vậy.

Vả lại người ta không phải là hết thảy cùng đứng một trình độ như nhau, vì trên đường tiến hóa có kẻ mau người chậm. Người nào hăng hái mà mở mang trí tuệ thì người ấy bước được mau hơn, người nào lười biếng hoặc ít tư cách lĩnh lược lấy chân lý thì chậm chạp ở đàng sau. Bởi thế nên con đường tinh tiến tới cõi chân lý, không phải là dung dị cho mọi người, có người thì phép tập luyện khó khăn thể nào cũng có thể làm được mà hưởng lợi ngay, cũng có người thì phải đi lần từng bước mà tới dần mới được.

Có một đoạn sách của Archytas là đệ tử PYTHAGORE đã giải rõ cái nghĩa đó như sau : « Có nhiều kẻ không đủ tư cách lĩnh lược điều cốt yếu là điều chí thiện, chỉ có thể thi hành được cái điều thiện tương đương với sức mình mà thôi; ấy kẻ đau ốm phải điều trị như vậy ». Vậy thì trước khi bước lên con đường giốc khó khăn đưa tới cõi đạo lý, phải cân lượng sức mình, sức quả quyết, sức kiên nhẫn, sức tinh luyện, sức thích hợp, cân nhắc thế nào cho tiến hành được thỏa đáng. Như vậy thì khỏi khi bắt đầu đã thử ngay cách tập luyện khó khăn quá làm cho kẻ không đủ sức kiên gan hay kẻ chưa tới trình độ, tự phụ sức mình quá, đến phải ngã lòng nản chí.

Những người gặp lắm sự khó khăn trong đường tinh tiến là những người lúc trước đã ăn ở sai lẽ thiên nhiên cả. Những người ấy là những người đau ốm về thân thể và tinh thần, như lời Archytas đã thuật trên đó. Vì phàm kẻ nào đã nặng cái nghiệp xấu, thì phải đeo đẳng cái nghiệp ấy mãi, để cho trong lòng chán ngán điều ác mà khao khát lẽ thực. Đi xuống giốc càng xa, thì đến lúc trèo lên càng lâu. Tập thói xấu đã nhiều thì làm nô lệ cho thói xấu, và trở về đường thiện lại càng thêm khó khăn.

Đó là những điều thuộc về lẽ thông thường; nay đối với cách vệ sinh cũng vậy. Những người đã tập thói quen, ăn những chất không lành, như ăn thịt cá nhiều cùng những đồ ăn chế tạo theo phép công nghệ, thì mất hẳn cái tư cách dưỡng sinh tự nhiên, khiến cho nếu nhất đán mà trở lại theo phép đó hẳn thì không khỏi có dao động đến sức khỏe.

Các nhà vệ sinh học có trí sáng suốt, đời nào cũng kinh nghiệm như thế, nên đối với những thói ăn uống không lành, chỉ khuyên nên từ từ mà bỏ, vì thói quen là cái thiên tính thứ nhì, và phép dưỡng sinh không tốt, có khi không hại bằng phép dưỡng sinh tốt mà theo dùng một cách mạnh bạo cấp tốc quá. Vì đời người là một cuộc tiệm tiến, chứ không phải là một cuộc sậu biến. Cho nên cứ bình thường, nếu không cần phải đổi cách ăn uống ngay, thì nên dần dần bớt những thứ đồ ăn không lành đi, theo một cách dưỡng sinh nửa rau nửa thịt, rồi điều hòa mà tiến lên, chứ đừng vội vàng mà thi hành cái phép của PYTHAGORE ngay. Nếu biết cẩn thận như thế, hàng tuần hàng tháng, tùy cái tạng của mỗi người, thì có thể dần dần theo lối thái thực dưỡng sinh được, không vội vàng mà có ích lợi, dù người nhu nhược không quả quyết cũng có thể theo được.

Và lại chính PYTHAGORE lúc bắt đầu theo cái lối dưỡng sinh thuần túy và nghiêm ngặt đó, cũng theo một cách quảng đại khoan dung như vậy. Ông cứ lần lần mà tiến lên, lúc đầu vẫn để cho dùng những thứ thịt không độc mấy, cũng như thứ rượu thường thường, mà dùng có điều độ. Đó là cái kế hoạch tạm thời để cho tập dần lấy cách dưỡng sinh hoàn toàn là cách dưỡng sinh của những kẻ muốn theo về đường đạo lý chân chính cao thượng.

Vậy thì lối thái thực dưỡng sinh, không những nên chủ trương cho tuần tự, mà lại nên thầm xét cho kỹ càng, vì có nhiều điều phải lẽ chính, dù về phương diện vật chất cũng vậy, không nên truyền thụ cho những kẻ chưa hiểu được cái lý do thâm trầm ra thế nào, cũng chưa đủ tư cách thi hành được những công đức bao hàm ở đó. Bởi vậy nên nói tóm lại, về lối thái thực dưỡng sinh, muốn theo một cách hoàn toàn tuyệt đối, thì ở các xã hội văn minh ngày nay cũng khó lòng được, vì cách sinh hoạt ở nhà trường, ở trại lính, ở hàng cơm, ở các nơi khoản tân yến tiệc, ở các chỗ tửu quán trà lầu, v. v., toàn là những dịp bắt buộc người ta phải ăn uống theo một cách dưỡng sinh sai lầm vô lý.

Cho nên lối dưỡng sinh theo phép PYTHAGORE đó nên coi là một lối dưỡng sinh cao thượng của một số ít người đạt nhân quân tử, cùng đại để những người đau ốm mà có cái chí tu tỉnh, biết tự tìm tòi quan sát để cho hiểu rõ các lẽ mà đặt tâm trí mình lên trên cõi vật chất. Vì đối với kẻ đạt nhân quân tử muốn sống một cách yên lành trong sạch, đủ làm gương cho đời, cùng đối với những kẻ ốm yếu, muốn cho khỏi tật bệnh, thì cần phải kiêng thịt.

Còn như số nhiều những kẻ bình thường thì nếu khuyên cho được đừng uống rượu, ít ăn thịt, cho gần được cách dưỡng sinh hoàn toàn đó, cũng là hay lắm rồi. Công chúng mà biết sinh hoạt một cách giản dị, theo phép vệ sinh tự nhiên, ăn những đồ ăn quê mùa thì những cái dục tình xấu cũng dẹp đi được mà lại vừa được tăng thêm sức khỏe, cùng mở rộng lòng nhân ra nữa.

Phải nên cẩn thận. Theo cách ăn ở như thế, không nên khoa trương, để khỏi giục lòng ghen ghét của kẻ vô tri vô thức.

Phàm lẽ phải nên bày tỏ ra một cách kín đáo, đã làm gương cho người, không nên tuyên bố ra bằng lời nói khoa đại. Duy có cách đó là cách diệu hơn cả cho người ta phải công nhận. Cái đặc sắc của người trí giả là có tư cách hiểu biết, quả quyết, mà tùy thời biết giữ cái đức cẩn ngôn.

Nói thế nghĩa là phép dưỡng sinh tốt lành trong sạch như vừa nói ở trên, cần phải thi hành một cách kín đáo, không nên cổ động khoa trương gì. Phải giữ gìn đừng nên khoe khoang mình có phép hay, mình có công tốt, không nên lúc nào cũng phô rằng phép dưỡng sinh của mình là tối hảo, là tuyệt diệu. Lúc nào cũng đem sự đạo đức mà phô bày ra, bạ lúc nào, gặp người nào, cũng như hăng hăng muốn chiến đấu để mong truyền bá điều đạo đức cho người, thời thế là vụng suy không biết tính.

Tuy nhiên mình đã theo về đường nào, nên phải có can đảm, nhất thiết hành động một cách công nhiên, duy không nên sai một cái thái độ cẩn nghiêm thận trọng vậy. Người ta hễ biết nghe kẻ khác nói, tự mình nói ít, không cười cợt trớt nhả, hành động một cách phương chính, mỗi khi nghị luận điều gì, để cho người ta nói, rồi đến lúc kết luận mình bày tỏ ý kiến, như vậy thì ảnh hưởng đến người chung quanh mình nhiều lắm, vì tập quen cho họ biết rằng lời nói việc làm của mình tuy không có phô trương mà đúng với lẽ phải.

PYTHAGORE đã nói rằng: Phải làm nên công việc to tát mà đừng có tuyên truyền, đừng có hứa trước. Thà ném một hòn đá bâng quơ còn hơn là nói một lời nói vô vị.

Vả lại phận sự của người quân tử là phải khiêm nhường ẩn độn. Phải giữ kín cái đời tâm lý của mình, không nên lộ những cớ khoái lạc thuần túy của mình, sợ kẻ phàm tục không hiểu làm đảo điên ô uế mất cái thú của mình. Vậy thì muốn bước vào con đường đạo lý, không thể lại vừa cầu lấy danh với công chúng được, vì muốn mua chuộc với kẻ phàm phu tất phải hoài bão những tư tưởng phàm phu, nói năng những lời nói phàm phu, xiêm mị cái lòng thiên lệch, bụng gian tà của kẻ phàm phu. Vậy thì muốn giữ phẩm giá cho mình, không nên cầu lấy tiếng khen của công chúng.

Về phần trong thì người đạt nhân quân tử khác hẳn với kẻ phàm phu chưa hiểu biết, hãy còn đương tìm đường. Nhưng về bề ngoài thì phải nên cho khiêm tốn, phàm cử chỉ ngôn ngữ, không nên có chút gì quá đáng, khiến cho người ngoài cho là con người ngông cuồng hay lập dị. Trong cuộc đời, cách ăn mặc đứng ngồi, bề ngoài nên giống như mọi người, còn cái dung nghi, cái thái độ; cách nói năng ôn hòa, cách hành động khoan chính cũng đủ tỏ ra rằng bề ngoài tuy giống người, mà tư tưởng, sinh hoạt, hành vi, khác hẳn phần nhiều người thường.

Những kẻ mơ hồ có lẽ không biết, nhưng ý kiến họ có hề chi. Còn người suy nghĩ thì không có lầm, sẽ nhận biết ngay người có giá trị và muốn đến thân gần. Bấy giờ thì có một sự tuyển trạch tự nhiên, bởi lẽ thường thanh khí, chỉ những người nào có đủ tư cách hiểu được đạo lý mới thân gần với nhau mà thôi.

Người nào muốn truyền bá đạo lý bằng những cách cổ động mạnh bạo ồn ào, muốn đem ra thi hành một cách cấp tốc hoặc quá đáng, thì chỉ dụ được những kẻ nhiệt cuồng làm cho cái đạo rất hay đến phải hư hỏng, hay chỉ giục lòng những kẻ thóa mạ đem cái chí phê bình tiêu cực mà nhạo báng những ý tưởng cao thượng, ngăn trở cho không tiến hành. Lại tệ nữa là hăng hái ra thảo luận kịch liệt với những kẻ có ý phản đối mình, để mong dụ được họ về với mình. Đem cái hạt giống tốt mà gieo vào nơi đó thì tất phải khô héo đi không sao mọc được. PYTHAGORE thường nói rằng: « Đừng có ném thức ăn vào chiếc thuyền ô uế ». Đem gieo hạt giống vào cái đất sành sỏi, thì không có lợi gì, mà lại thiệt hại mình, vì đã mất công vô ích lại chỉ thu hoạch lấy cái oán cái giận, lòng ghen ghét, sự trở ngạnh mà thời.

Đến như người quân tử có đạo vị thâm trầm, thơm nức chốn thảo lư, thì không thế, trông thấy tinh thần tươi tỉnh, thân thể kiện toàn, người ngoài cũng phải đủ cảm hóa. Bấy giờ phàm người có trí tự nhiên khuynh hướng với mình, đến mà uống ở cái suối mát của mình. Bấy giờ tự khắc có kẻ đồ đệ nhiệt thành trung tín, cái đất đã tốt, gieo hạt nào tất sinh hoa kết quả nhiều.

Người trí giả nếu biết giảng đạo lý một cách khôn khéo, để cái cá nhân của mình ra ngoài, đừng nói đến mình, đừng lúc nào cũng đem mình làm gương cho người, nhưng biết nói một cách vô ngã, siêu việt lên bậc những nghĩa lý cao xa, thì cái sức ảnh hưởng có thể giữ được hoàn toàn. Nếu làm ra dáng phô trương về mình thì mất thế lực ngay. Nếu biết chỉ coi mình như một tay môi giới, một người thông ngôn để truyền đạo lý, thì cái sức cảm hóa sẽ gấp mạnh lên.

Vậy thì điều cốt yếu cho đời đạo lý là cái đức vong kỷ vậy. Khi đã hiểu rằng sự hành động ngầm còn mạnh hơn là sự bạo động ngoài, và sức tinh thần can thiệp vào việc đời còn có hiệu lực hơn là sức vật chất, thì bấy giờ sẽ vui lòng mà sống một cách ẩn độn. Chân hạnh phúc là cái hạnh phúc kín đáo. Chân đạo lý là cái đạo lý không phô trương ra ngoài.

Người quân tử cần phải ẩn độn một mình, vì người quân tử khác nào như một kẻ đến sớm quá, cách xa với cái trình độ hiện thời của nhân loại. Bởi thế nên không thể hoà đồng với những cách sinh hoạt ò uế đời nay, không thể tham dự vào những đoàn thể hiện thời, không thể can thiệp với những kẻ thượng lưu ngày nay. Phải một mình chiến đấu cho đạo lý. Đem cái não đa cảm đem cái sức kiên gan, đem cái bụng nhiệt thành, đem cái lòng từ bi vô hạn, mà phải ra gánh vác cái thiên chức nặng nề, chịu đựng những sự đau đớn về thân thể về tinh thần, để cố tìm ra cái cách sinh hoạt ở đời cho được tốt lành sung sướng vậy. Khi đã thắng được cái ác mà tìm thấy chân lý rồi thì bấy giờ trong lòng chỉ những khao khát muốn tránh cho kẻ khác khỏi sự đau đớn mình đã từng trải. Đối với công chúng thì tùy sức thu nạp được mà đem ra một phần ánh sáng để truyền thụ cho. Đối với kẻ đồ đệ nhiệt thành là phần số ít thì đem cả đạo lý thâm trầm mà bày tỏ ra, để cho sau khi chết đi sự nghiệp mình còn bành trướng ra mãi và bước đường của nhân loại sẽ được tấn tới thêm lên.

Phải nên điều độ. Đừng có bắt chước những kẻ không biết suy xét, hoặc là ăn tiêu quá sự cần dùng, hoặc là tần tiện quá đến bùn sin.  Biết suy xét đích đáng, không những là biết phân biệt lẽ phải lẽ trái điều ích điều không, mà trong những điều hay lại cũng phải biết điều độ cho thích nghi nữa. Vì rằng biết cái hay cái tốt chưa đủ, lại phải biết dùng cho phải đường nữa. Nếu dùng thái quá hay bất cập, thì cái rất hay có thể thành ra hại được. Biết bao nhiêu thức ăn lành mà ăn quá thành ra độc.

Nhưng nhất là trong cách dùng tài hóa lại cần phải biết phân biệt cho thích trung. Có của không phải là chỉ có lợi mà thôi, lại là một cách rất nguy hiểm để thử cái tư cách của người ta, vì người giầu có chẳng qua là kẻ giữ tiền cho xã hội mà thôi. Bởi thế nên nếu dùng của một cách duy kỷ, hay lạm dụng cái thế lực của đồng tiền, thì hại cho mình nhiều lắm. Vì cái chức phận của nhà giầu là sau khi đã đủ sự cần dùng của mình rồi phải đem cái của thừa ra mà làm những việc công ích cùng cấp cho kẻ xứng đáng, người giầu có biết dùng tiền như vậy thì mới mong được yêu ổn hạnh phúc cho mình.

Vì cái luật ngầm của đạo từ thiện là sự hạnh phúc của cá nhân bao giờ cũng quân bình với sự hạnh phúc mà cá nhân đã làm được cho công chúng. Mình làm điều thiện cho ai, thì sớm hay trưa, trực tiếp hay gián tiếp, rồi nó cũng lại trở về cho mình. Vậy thì đạo từ thiện là phải chịu thiệt cho mình về đường vật chất, để mong được hưởng lợi về đường tinh thần. Bởi thế nên sự hạnh phúc không thể tính chi ly mà được, vì chỉ dành cho những kẻ biết chịu khó hi sinh phần mình, không nên tiêu dùng quá sự cần dùng như PYTHAGORE đã dậy vậy.

Vậy thì những kẻ tự cao rằng mình có của phô trương sự dư dật của mình là kẻ không biết suy xét và sẽ gặp sự không hay sau này. Kẻ hầu người hạ, xuống ngựa lên xe, nhà cửa rực rỡ, bày biện trang hoàng, vàng bạc châu báu, vóc nhiễu sa hoa, lãng phí của cải để cho thỏa cái thói hư vinh, thỏa cái bụng dật lạc, cách ăn ở như thế, tất làm cho hư hại cái đời tâm lý của mình. Chăm chút quá về phần vật chất hão huyền, tất phải những bỏ đến phần nghĩa vụ tinh thần. Sự xa xỉ làm cho quên cái mục đích chân chính của đời người, quên mất những cách ăn ở giản dị tự nhiên. Làm cho hôn quyện tinh thần, nhu nhược thân thể, gây nên tật bệnh suy đốn.

Đến như kẻ chắt bóp vô độ, cũng là không biết dùng của cải. Vừa hại cho mình, vừa hại cho kẻ khác. Ăn ở so dụi quá làm cho sinh cơ không hoạt động ra được, thần trí bi eo hẹp bần cùn, không phát đạt nảy nở ra được. Tính keo kiệt là cái lòng duy kỷ đem đến cực điểm. Người keo lận là kẻ tự trừ mình ra ngoài xã hội. Bởi vậy nên đến khi cần đến kẻ khác cứu giúp cho, thì lòng từ thiện của xã hội không có ba cập tới mình, vì tự mình có bao giờ ăn ở rộng rãi với kẻ đồng loại đâu.

Nhất thiết phải giữ lấy đạo trung bình là hơn cả.  Kẻ nào biết điều độ hưởng sự tốt lành, vừa đủ cần dùng cho tấm thân mình được hoàn toàn phát đạt, thì chắc được hạnh phúc luôn. Vậy thì điều cốt yếu ở đời là phải tự cung cho mình lấy sự cần dùng, mà thứ nhất là không nên cầu lấy quá đáng. Thế nghĩa là người ta nên phải được sung túc về đường vật chất, khéo cung dụng cho đầy đủ để giữ lấy cái phẩm giá của mình, và giúp cho sự tinh tiến của mình cùng kẻ thân thích mình. Cách ăn ở mà phải cùng túng thì cũng ngăn trở cho người ta chẳng kém gì cách ăn ở phóng túng quá.

Tuy nhiên, cũng đừng nên theo lời cách ngôn thông tục nói rằng: Cái gì cũng nên nếm cho biết mùi, đừng cái gì lạm dụng quá đáng. Đó là lời nói của những kẻ thô thiển, không hiểu rõ cái cách sinh hoạt chân chính, muốn rằng cái độc cũng như cái lành nên nếm cho biết mùi cả. Tự mình không có định kiến, chỉ biết theo lưu tục, thức gì cũng muốn dùng lấy điều độ không kiêng kỵ gì, thành ra cứ chút đỉnh mà đều đặn mãi cũng đến phải trúng độc. Vẫn biết rằng không lạm dụng thì không mắc phải cái hại to. Nhưng làm như thế cũng là không mong được hưởng cái phúc lớn vậy.

Vậy đừng nên làm gì có thể hại đến mình, và muốn được như thế thì trước khi hành động phải nên suy nghĩ.  Trước hết phải hiểu rõ rằng phàm cái gì thái quá hay bất cập đều có thể di hại vậy. Như ăn nhiều quá hay ăn ít quá cũng thành bệnh và thành một bệnh giống nhau được. Vì rằng thân thể hoặc sung thiệm quá hoặc thiểu lực quá, cũng tổn hại đến cái sức đề kháng trong người, suy nhược mất cái sức phòng bị của các cơ quan, để cho các trùng bệnh độc truyền nhiễm vào. Cách ăn ở hoặc sung túc quá hay hoặc bủn xỉn quá đều có hại cho sức khỏe của thân thể cùng tinh thần cả.

Lại không biết điều độ mà theo những cái khuynh hướng cực đoan, muốn kiếm cho nhiều tiền quá sự cần dùng, chịu hạ cái phẩm giá mình hay hại đến thân thể mình, để giữ lấy cái địa vị cho sung sướng, chịu thay đổi cách sinh hoạt đến điên đảo cả thói thường của mình, đó cũng là gây ra những sự chẳng hay cả. Phàm mọi sự khắc khổ quá độ là không nên cả. Vậy thì đã quyết định làm người có đạo lý, phải nên giữ đừng hăng hái quá, đương sinh hoạt trong một cái đời luộm thuộm cẩu thả, muốn nhất đán đổi ngay sang cái đời khắc khổ nghiêm trang quá. Cổ ngữ có câu : « Tạo hóa không có bước nhảy bao giờ ». Trong trời đất cái gì cũng là tuần tự mà tiến hóa, điều độ mà thành công. Hành động không điều độ thì vừa hư hại mất sức khỏe, vừa giao động cả tinh thần. Theo cái đạo rất hay mà muốn nhất đán tới nơi tuyệt đối ngay thì cũng là tai hại vậy. Sức khỏe cũng như đạo đức, chỉ người nào nhiệt thành, yên ổn, nhẫn nại, cần cù mà cầu lấy thì mới được.

Thời kỳ thành đạo

CÁC PHƯƠNG TIỆN TINH TIẾN

Phải nên tự kiểm sát mình. Khi mới ngủ dậy trong người đương bình tĩnh, phải thừa lúc bấy giờ mà nâng cao thần trí lên, nghĩ ngợi về các công việc hay mình phải làm. Chương trình giáo dục của phái PYTHAGORE thật là có trật tự chỉnh nghiêm. Trước hết hãy định cái tôn chỉ của đời mình theo luật pháp của Thượng đế cùng lẽ liên lạc của loài người và vạn vật, rồi định những phương pháp khắc kỷ, luyện trí cùng dưỡng sinh, bấy giờ mới dạy đến các phương tiện tinh tiến.

Vì kẻ đồ đệ học đạo phải hiểu các điều sơ lược ấy trước đã, rồi mới có thể tiến lên mà cầu đạo lý, vì bấy giờ trong tay đã có cái khí cụ cần dùng cùng những phương pháp kiểm điểm rồi.

Việc thứ nhất phải làm là mỗi ngày hai lần, buổi sáng và buổi chiều phải tự mình kiểm sát mình. Vì người ta bước chân vào con đường khó khăn, nên thình thoảng dừng bước lại để dò xét tiền đồ cùng kiểm điểm phương hướng. Nghĩa là phải thường chịu khó ước lượng cái công tấn tới của mình, dò xét chỗ khuyết điểm của mình, đính định cai khuynh hướng của mình, mới có thể vững theo đường chính được.

Vì cái mục đích đó nên thời thường phải kiểm sát tâm hồn luôn.

Trước hết buổi sáng, lúc trí não đương bình tĩnh, giác quan đương tinh nhuệ, bấy giờ tỉnh táo sáng suốt, xét đoán quyết định điều gì cũng được tỏ tường mạnh bạo. Buổi đầu trong một ngày là lúc trong lòng được yên ổn mà cảnh vật cũng bình tĩnh. Trí sáng sủa có thể suy nghĩ chỉnh đốn lại cái công việc vô ý thức lúc ban đêm, đã tác dụng trong thần trí theo cái chương trình phác họa từ buổi tối lúc đi ngủ. Bấy giờ là cái thời khắc tốt để sáng tạo cùng để tổ chức.

Trong một ngày mới bắt đầu vào, không nên để một việc gì là không dự định trước. Cái chương trình cả ngày phải định cho tinh tường để theo cho được đúng. Và thứ nhất cái chủ đích là phải sửa mình cho hay hơn, khuynh hướng về Thượng đế, nghĩa là mỗi ngày phải khiến cho đời mình được thêm sáng sủa ra, có phương pháp hơn, thêm cái tinh thần nghĩa vụ, thêm cái hoài bão đạo lý. Sự hạnh phúc cùng công tinh tiến là mật thiết quan hệ với việc xét mình buổi sáng đó, xét mình một cách siêng năng suy nghĩ.

Chiều, trước khi đi ngủ lại phải nên kiểm sát tâm tư, ôn lại trong trí những công việc lúc ban ngày, và tự hỏi rằng: Ta đã làm được những gì ? Ta có làm được trọn nghĩa vụ ta trong mọi việc không?
Nên đem lần lượt từng việc ra mà sát hạch như thế. Nếu thấy mình đã làm sai thì phải tự mình nghiêm trách, nếu không có làm lỗi gì thì nên hoan hỉ trong lòng. – Mỗi buổi chiều phải đem mình ra trước tòa án lương tâm, và xét xem mình có làm sai điều gì vì làm lỗi hay vì ngu tối chăng.

Người ta đã hiểu biết và đã có chí quyết đối với mình nghiêm khắc hơn là đối với kẻ khác, thời không ai phán đoán cách ăn ở của mình cho tỏ tường bằng chính tự mình, vì chỉ có mình cùng với Thượng đế là biết những cớ u ẩn của mọi sự hành vi của mình, những chỗ khuyết điểm thâm trầm trong tâm tính mình, cùng những sự nhu yếu của linh hồn mình.

Có hai cách kiểm sát sự hành vi cư xử của mình. Một cách thuộc về trí tuệ, khiến cho đối với mỗi việc làm, mỗi tư tưởng, lại suy nguyên đến những cái tôn chỉ lớn ở đời, là chân lý, bác ái, công nghĩa, trật tự, điều hòa. Một cách là thuộc về cái tiếng của lương tâm nó bảo cho ta biết rằng nó bằng lòng hay không bằng lòng. Hễ đã có cái chi theo về đạo đức mà biết thức động đến lương tâm, thời cái tiếng của lương tâm đó nó mạnh lắm. Nó vang lừng cả trong cõi tâm giới, và nó chủ trương một cách tuyệt đối. Mỗi khi phạm điều lầm lỗi, thời nó rót vào tai cho ta biết rằng nó không bằng lòng ta và làm cho thần trí ta phải băn khoăn. Bấy giờ nó khuyên ta phải nâng cao tư tưởng lên Thượng đế, cần người phù hộ cho, tha thứ cho, và nguyện xin quả quyết về sau phải ăn ở cho tốt hơn, để đáng Thượng đế giáng phúc. Mỗi khi làm điều lành thời nó tỏ ý bằng lòng, làm cho ta được khoan khoái, thần trí thảnh thơi và thân thể bình tĩnh. Khi nào vì chân lý mà ta phải chịu khó, thời nó cho ta được sướng về tinh thần, nghĩa là được yên vui vô cùng, vì đã làm trọn nghĩa vụ, cầu lấy điều thiện vì Thượng đế vậy.

Tư niệm. Nên ngẫm nghĩ những lời khuyên đây.  Khám phá cho biết lẽ phải, kinh nghiệm mà hiểu điều hay, cũng chưa đủ đem ra mà tín dụng ngay được. Phàm cái gì không nghiền ngẫm cho kỹ, không phản phúc nhiều lần, như mất đi rồi mà lại tìm thấy được, thì không thể in sâu vào trong trí nhớ, khiến cho bao giờ cũng nghĩ đến luôn được. Phàm lẽ phải, phải có tiêm nhiễm sâu thì mới thành phép tắc cho sự hành vi tư tưởng được. Mà muốn cho tiêm nhiễm sâu thì chỉ có một cách, là hàng ngày tư niệm đến, để cho sáp nhập hẳn vào trong tâm trí. Phàm lý tưởng cùng sự nghiệp, phải do trí mình tư tưởng lại, cấu tạo lại, thì mới thật là thành của mình. Phép đạo lý cũng vậy, phải tư tưởng đến luôn, nghiền ngẫm đến luôn, thì mới thật là hiểu được hết ý nghĩa huyền mặc.

Vậy thì duy có cách thường thường tư niệm mới có thể thấu triệt được lẽ phải và tài bồi được đạo lý.

Cho nên phép tư niệm có thể cho là động cơ rất mạnh cho sự tiến bộ về đường tinh thần, trí thức cùng đạo đức. Bởi thế nên tự cổ các bậc hiền triết, các nhà tôn giáo trứ danh đều chủ trương cách đó. Phàm muốn thấu hiểu sự đời, muốn cảm hứng cao thượng, hoài bão những tư tưởng siêu việt, đạo đức thâm trầm, nói tóm lại là cái gì có ý nghĩa cao ở đời, phải có suy nghĩ luôn một cách chăm chỉ, mới có thể thu hoạch được. Phàm bí quyết của trời đất, hễ nghiền ngẫm mãi rồi cũng có thể giải quyết được. Những sự phát minh to tát về đường vật chất tinh thần, cổ lai vẫn do những người hay nghĩ, lánh mình xa cõi thế tục, đem một phần đời người mà cặm cụi tìm tòi mới làm nên.

Vì muốn tư niệm cho có ích lợi thì phải để cho tinh thần chủ trương đốc suất, để cho cái tia sáng thần minh đã vốn có sẵn trong người ta, đưa ta lên cõi siêu việt. Người ta không thể vừa theo đường lẽ phải, vừa theo sự sai lầm được. Những tiếng ồn ào ở bên ngoài, những sự xuẩn động của công chúng, những cái sóng dục tình nó khi lên khi xuống, những sự lo nghĩ thiển lậu nó lẩn quất trong tâm trí, những lời nói năng cùng cách cử động vô vị, đều làm lấp cả cái tiếng của đạo lý khiến cho không nghe thấy nữa. Phàm những sức mạnh cao siêu, phải có bình tĩnh mà quan niệm thì mới xuất hiện ra được.

Trong một ngày, những lúc lợi cho việc tâm niệm, là buổi sáng và buổi chiều, bấy giờ cái đời vật chất hoặc nó chưa chiếm mất tinh thần ta, hoặc nó đã để cho ta được thư thả.

Song trong một ngày lúc nào cũng có thể tâm niệm được, hoặc là lánh mình ở một nơi xa vắng, hoặc là dạo bước ở chốn lâm tẩu điền viên, hoặc là ở ngay nhà mình mà ngồi nơi yên ổn tĩnh mịch, để cho thân thể được thư thái, cũng có thể trầm tư mặc tưởng được. Bấy giờ thời hình như một mình mình đối diện với một điều đạo lý nên suy nghĩ, dem cả tâm tư ý chí chuyên chú vào đó. Bởi thế nên mỗi ngày các đồ đệ của PYTHAGORE phải đem những lời cách ngôn trong tập «Kim thi ra mà đọc, và nghiền ngẫm về các nghĩa vụ buộc cho thần trí phải theo, suy xét những điều có thể đem ra ứng dụng cho cuộc đời hằng ngày.

Khi đã tập cái thói quen tu niệm, thì mới biết sự tu niệm là cơm bữa của đời tinh thần. Bấy giờ thành sự cần dùng, sự bắt buộc, không có không được. Bấy giờ thì hễ không để trí về những sự tư tưởng cao xa, không cư xử theo những phép tắc điều hòa, hay là không ôn đọc những sách vở về đạo lý, thì có cái cảm giác như sự đời không thuộc mình nữa. Bấy giờ cái sức bồng bột tinh tiến thấy biến mất đi, mà tự mình như ở trên cao rơi xuống dưới đất vậy. Những sự lo nghĩ đâu đâu lại đổ dồn lại, trong người thấy không được bình tĩnh nữa, không được vui vẻ vững vàng nữa.

Vậy thì muốn cho đứng vững được ở trên con đường trung chính đạo lý thì bao giờ cũng phải tâm niệm đến cái mục đích ở đời cùng những phương pháp cao thượng cho đạt tới mục đích đó. Nói tóm lại thì đời người có thường liên lạc với Thượng đế, với Thiên lý, thường suy nghĩ mà nỗ lực cho đạt tới, thì mới là cái đời tốt đẹp đáng sống vậy.

Tín ngưỡng. – Nên đem hết lòng mà yêu chuộng những lời đó. – Muốn đem lòng hăng hái mà yêu chuộng những phép mầu nhiệm cùng đem ra thực hành thì phải hết sức tín ngưỡng, duy có lòng tin thời mới không gì trở ngại được.

Lòng tin ở Thượng đế, ở công đức mầu nhiệm của Thượng đế, sự sinh hoạt của vạn vật cùng của loài người, không phải tự nhiên mà tiếp nhận ở ngoài được. Phải tự mình tạo tác lấy. Phải từng trải sự đời, phải tự mình nghiền  ngẫm mới gây nên được. Lời khuyên của người ngoài có thể giúp cho tỏ rạng được ít nhiều: duy tự mình tìm xét mới mong được xác tín.

Lòng tin là lòng chắc bằng về lẽ phải mầu nhiệm. Không có cách lý luận nào làm cho lay  chuyển được, vì có nhiều chứng cớ cao thượng, có nhiều sự thực hiển nhiên, có nhiều cách chứng giải tự trong tâm, nó buộc ta phải tin ở chân  lý. Dù con đường đưa đến cõi tín ngưỡng thế nào mặc lòng, dù là đường vật chất hay là đường tinh thần, khi đã thực có lòng tín ngưỡng rồi, thời trong dạ vững vàng, dốc mến Thượng đế, ham đạo lý, muốn sống ở đời một cách tốt lành êm ái. Bấy giờ thời nhờ lòng tin đó mà có đủ sức nhẫn nhục, đủ sức phấn phát, đủ sức hành động. Thấy đời người bao giờ cũng tốt đẹp cả, mà lại sẵn sàng bao giờ phải dời bỏ cuộc đời cũng có thể điềm nhiên như không vậy.

Quyết chí dù phải chịu khổ thế nào cũng được, dẫu đến hi sinh mình đi còn hơn là bỏ mất cái mục đích cùng lòng tín ngưỡng của mình, vì đã đem mình phó thác vào tay Thượng đế, chắc rằng nếu cứ biết làm trọn được nghĩa vụ của mình, không cần phải biết Thượng để dắt mình theo đường nào, thời sẽ được hưởng phúc lành dành cho những bậc hiền nhân thánh triết vậy.

Đời đạo đức.  Nên gắng sức thực hành, sẽ tới được cõi chí đức chí thiện. – Những kẻ sống ở đời không có chủ nghĩa, không có tín ngưỡng, cũng không có pháp luật, không có lý tưởng, không có hạn chế, thì chỉ lấy những cớ bần tiện mà sinh tồn, vì chỉ biết khu khu thỏa cái vật dục cùng tình dục của mình mà thôi. Óc loạn thần suy, tâm hồn nhu nhược, gặp sự ngăn trở, không có sức mà đối phó lại. Sẽ dễ gặp tai nạn mà sa vào chốn hiểm nghèo.

Trái lại, những kẻ cặm cụi mà tìm đường tinh tiến, mà truyền bá sự thực, mà yêu mến đạo đức, thì bao giờ cũng có lòng tín ngưỡng thâm trầm, có một cái lý tưởng nó cảm dụ mình, nó phù trì mình, và nó ban cho mình một cái sức mạnh vô địch. Những người ấy rồi cứu cánh cũng hiểu rằng mục đích đời người là phải in theo cho được giống với Thượng đế, mỗi ngày như mời Thượng đế vào chủ tọa trong tâm hồn mình, để cho tự mình rồi cũng hóa được theo Thượng đế.

Thân phận người ta còn kém hèn như bây giờ, là chưa biết suy nghĩ về cái lẽ ở đời, chưa biết yêu mến những sự hiện tượng của tạo vật và noi theo những điều giáo huấn của đạo lý.

Duy có cái đời tôn giáo, thực hợp với lẽ thiên nhiên, là có thể giúp cho nhân loại được tuần tự tiến hóa và được hưởng thụ hạnh phúc vậy.

Học về vũ trụ. – Ta nói hãy là lối nói thật, xin thề trước đấng mầu nhiệm đã vạch ra trong trí ta cái hình  Tứ tượng. (Tétrade) thiêng liêng, là nguồn gốc và là biểu hiệu của vạn vật vô cùng (1).  PYTHAGORE đã khuyên nên dùng những phương pháp như sau này làm cách tu luyện, như phép tỉnh thân, phép tư niệm, lòng tín ngưỡng, chí hành đạo, bèn yết lên một cái hình thể làm biểu hiệu, gọi là hình  "Tứ tượng", để chứng cho lời khuyên lời hứa của mình là đích thực.

Hình « Tứ tượng là một cái thể chữ Kim » 金 có ba góc và có bốn mặt (La Tétrade ou pyramide triangulaire composée de quatre faces): ba mặt bên và một mặt đáy, chính là biểu hiệu của học phái PYTHAGORE, vì là hình dung cái bản thể của vạn vật có bốn nguyên chất lập thành ra. Hình này trong học phái đó cho như cái thìa khóa để khám phá những sự bí mật trong vũ trụ, giải rõ về căn nguyên, sự thành lập, sự tiến hóa cùng mục đích của vạn sự vạn vật.

Trước khi giải thích tường tận về cái hình tam giác tứ diện đó, hãng nên nói về khoa số học là một khoa PYTHAGORE rất sở trường. Số học cũng như các khoa học khác, có chia ra hai ngành: một ngành thông tục, là xét về các số mục thường, điều hòa thêm bớt với nhau, một ngành bí truyền là xét các cái ảnh tượng hàm ở trong số mục. Ngành thứ nhất tức là khoa số học thường dạy ngày nay. Cách học như thể là cách  "tử học" (science morte), chỉ học cái bề ngoài, chỉ coi các số mục là tiêu biểu cho sức mạnh về vật chất, và chỉ xét cái cách các số mục điều hòa với nhau như thế nào mà thôi. Học như thế thì chỉ biết được mấy điều nghĩa lý về thực tế mà thôi.

Chứ đến như khoa bí truyền về số học, thì là thuộc về triết học, thuộc về tôn giáo. Ngày nay hầu như không ai biết đến nữa, vì cái học này là học để biết ý nghĩa u ẩn của các số mục, biết ở trong các phép tính, như cộng, trừ, nhân, chia, có bao hàm cái qui mô cùng các luật pháp sinh thành tiến hóa của vạn vật trong vũ trụ. Trái với khoa số học thông thường, chỉ châu tuần trong cõi thực tế, khoa số học bí truyền khám phá được những điều nghĩa lý rất cao thâm về cõi tinh thần.

(1) Cả thiên này là giảng về cái triết lý huyền bí của PYTHAGORE, lấy số 1, số 2, số 3, số 4 mà giải nghĩa cả nhân sinh cùng vũ trụ. Lời lẽ trúc trắc khó hiểu, độc giả lượng cho, vì là những huyền lý như trong kinh Dịch cả.

Điều cốt yếu trong học thuyết của PYTHAGORE là hết thảy trong vũ trụ đều theo một cái luật điều hòa, mà tiêu biểu cho cái luật ấy tức là số (le nombre). Vật gì cũng là do một số mà ra cả. Số nguyên thủy là số Một (Un), tức là nguồn gốc, lức là cha sinh của cả vạn vật. Số Một hay là số Độc nhất (Unique), là tiêu biểu cho Thượng đế, vừa sáng tạo, vừa duy trì cho vạn vật trường tồn, bao hàm hết thảy, lấy động từ (Verbe) mà cảm hóa vạn vật, và chính là cứu cánh của vạn vật. Luật về số mục với luật của tạo vật đối chiếu nhau như một, trong thế gian hết thảy đều do số mà thành, đều có thể cân lượng đo lường được cả, đều là nguyên thủy thuần túy như nhau, xuất ra phiền tạp, rồi chung qui lại như nhau hết. Giống nào cũng có tiến hóa, thêm cái sức mạnh về vật chất, thêm cái trí hiểu về tinh thần, phát siển cái cốt cách của mình, tấn tới hoài, hết đời ấy sang đời khác, mỗi lần lại thay hình đổi dạng và chuyển dịch sức mạnh đi cả. Rồi kết cục lại thu về cõi Vô cùng là nơi Thượng đế, tức là ngôi Duy nhất, là số Một, là nơi chung qui của vạn vật sau khi đã luân chuyển biến hóa trăm đời nghìn kiếp, mỗi đời mỗi kiếp, nghiệp báo nặng nhẹ khác nhau, nhưng cứu cánh rồi cũng qui về số Một cả. Vậy thì cái thang số mục, tức là cái thang vạn vật sinh sinh hóa hóa vô cùng, phân ra đẳng cấp vô cùng, tức là bức tranh sinh hoạt càng ngày càng mới, càng ngày càng rộng mãi ra, tức là thế gian vạn vật, gồm nhiều phần tử mà thành ra, phần nào cũng cùng một căn nguyên, cùng một thể chất, cùng một mục đích như nhau, duy con đường tinh tiến riêng thì trăm ngả nghìn lối, mỗi giống mỗi loài tự chọn lấy mà đi vậy.

PYTHAGORE Có tóm tắt cái khoa bí truyền về số học đó vào một bộ sách tôn trọng như một bộ thánh kinh, chỉ để cho những người đệ tử đã nhập diệu rồi mới học đến được. Chẳng may sách đó thất truyền. Sau này chỉ cóp nhặt được một vài đoạn trong sách vở của các đệ tử mà thôi. Như đoạn sau này do đệ tử Philolaus biên chép được, cũng đủ tiêu biểu được cho cái học thuyết ấy: « Số là cái sức chúa tể chủ động để duy trì các sức mạnh trong vũ trụ được trường tồn... Nếu không có số, không có cái tinh túy của số, thì không ai có thể quan niệm được phân minh về bản thể cùng mọi mối quan hệ của sự vật... Cái sức mạnh của số không những xuất hiện ra trong những sự vật của quỉ thần mà thôi, mà lại biểu lộ ra trong tất cả các sự nghiệp cùng tất cả các tư tưởng của người ta, nghĩa là đâu đâu cũng có, cho đến các công trình về mỹ thuật, về âm nhạc cũng vậy.

Thật thế, trong thế gian đâu đâu cái chân lý cũng là xuất ra thành biểu tượng (symbole) cả. Phàm các mỹ thuật, các khoa học, cũng giống như số học, đều có một phần bí truyền, người đã nhập diệu (initié) rồi thì coi đó sẽ biết được cái dấu vết của ngôi Duy nhất (Unité), cái qui mô màu nhiệm của Thượng đế cái mục đích hạnh phúc tinh tiến mà Thượng đế đã chỉ định cho mọi giống sinh vật. Các khoa học duy vật, nhất là khoa y học, nếu biết vừa nghiên cứu về, vật lý, lại vừa nghiên cứu về huyền lý nữa, thì không đến nỗi làm cho người ta thất vọng, và bày ra lắm cách độc hại.

Cái nghĩa thần bí của mấy số đầu, thâm trầm lắm, ta nên hiểu biết. Số Duy nhất, số Nhất nguyên là số tuyệt đối, là cái thực thể (être) tự hoàn toàn, là nguyên nhân, là bản chất của tất cả các số khác, nghĩa là cái nguồn bởi đó mà sinh ra các số phức tạp khác. Vậy thì số Duy nhất là tự mình gồm cả nguyên nhân cứu cánh ở mình, nghĩa là tự mình tự có, không thuộc gì các nguyên nhân ở ngoài cả. Lấy phù hiệu của số học mà tiêu bièu ra thì: 1 = 1.

Vậy thì số Một là tuyệt đối, là vô cùng, là hoàn toàn, là cai quát. Số Một tức là Thượng đế, nghĩa là đấng thiêng liêng vô cùng, không ai sáng tạo ra mình, mà toàn trí, toàn năng, phổ biến, hành động khắp các thế giới, đem điệu Thiên lại mà phổ cập cả các giống các loài, truyền cho một cái tinh thần chung, khiến cho mỗi giống vẫn có tâm tính riêng mà hết thảy đều phối hợp lại ở số Một, thành ra điều hòa hết thảy.

Vậy thì Thượng đế hay là đấng Độc nhất là nguồn gốc và là cứu cánh của hết thảy các giống sinh sinh hóa hóa trong trời đất, giống nào sinh ra hóa đi cũng là để tuần tự phát siển hết những cái hay cái tốt của mình, rồi đến lúc trí tuệ viên mãn rồi, lại quay về chốn Thượng đế là nơi độc nhất, là cái thưởng tuyệt luân cho những giống đã được trọn kiếp lành vậy. Triết học gọi số Một đó là Nguyên tử (Monade), là tiêu biểu cho cái bản thể vô cùng bất diệt của vũ trụ, cho cái mối thiêng liêng tự tại, thường vẫn đứng trong người ta mà làm chúa tể cho ta vậy.

Trong vũ trụ vật chất, số Một đó tức là cái nguyên khí, cái khí khinh thanh trong trời đất, sáng tạo, điều hòa, chỉnh đốn cho vạn vật, vật nào cũng là do những phần tử vật chất kết hợp lại mà thành ra, rồi cứu cánh lại giải tán ra mà qui nhập vào cái nguyên khí khinh thanh cả. Trong cõi địa cầu này, cái nguyên khí đó là làm chủ động cho cả cuộc sinh hoạt, tức là người dàn ông là chủ động trong nhân loại, còn đàn bà là phần thụ động, để giữ lấy cái linh khí của trời đất mà lưu truyền cùng sinh sản ra.

Đến số Hai thì là cái sức sinh hoạt của vũ trụ, làm cho vạn vật sống được, lại phát đạt nảy nở mà càng ngày càng phiền phức mãi ra. Chính cái sức sinh hoạt này là nguồn gốc của cái hấp lực nó làm cho các thế giới lưu chuyển luôn luôn, của cái sức hóa hợp nó chi phối trong cõi khoáng vật, của cái sức ái tình nó làm cho các giống sinh vật phối hợp với nhau, của cái sức phôi thai nó tích lũy cho mỗi giống mới sinh ra được có đủ sinh khí để mà tiêu dùng trong một đời mình. Trong vũ trụ thì cái sinh khí đó là linh hồn của các thế giới cùng các tinh cầu luân chuyển trên bầu trời. Lại là cái sức hành động của tạo vật, thuộc về khí âm, do tự Thượng đế phát sinh ra, mà không phải chính là Thượng đế. Trên địa cầu thì sinh khí đó là cái chất vô hình, bàng bạc trong thế gian, làm môi giới cho tinh thần với vật chất, uất tích trong vòng không khí, các giống sinh vật thường thụ dụng lấy trong khi hô hấp. Sức ấy lại phát biểu ra bằng điện khí nữa; nó làm cho các cơ thể được phát đạt ra mà sinh ra cái từ khí (force magnétique) chung đúc ở các thần kinh hệ. Trong loài người ta thì sức ấy là tiêu biểu ở người đàn bà, truyền đi mới sinh ra con cái.

Lưỡng nguyên (dyade) là họp số Một với số Hai, nghĩa là họp hai khí âm dương lại làm một, thành một thể điều hòa, muốn qui nạp về Nguyên sơ, Lưỡng nguyên là tiêu biểu cho hai cái phương diện vật chất của vô số các bản thể về tinh thần.

Số Ba thì là vật chất, bản thể nó bao giờ cũng như bao giờ, và nó dùng để cấu tạo ra các thế giới cùng các sinh vật. Nó là cái cõi hình sắc ở bên ngoài, sắc mà không, không mà sắc, để làm chỗ nương tựa cho cái sức sinh hoạt, để làm cái đường lối cho các giống xuất hiện ra và tu luyện lấy mình, cũng lại làm cả cái trở lực bề ngoài để cho cái sức thần bí nó hành động ở bên trong. Vật chất đó thì thay đổi luôn, sinh ra diệt đi luôn, sự sinh tồn của nó không lấy gì làm nhất định.

Nói tóm lại thì duy có cái tinh thần là tự tại và bất diệt mà thôi. Sinh khí thì thay đổi luôn, tích lũy lại rồi lại tiêu tán đi. Còn Vật chất thì sinh sinh diệt diệt vô cùng. Vật chất chẳng qua là tinh lực chung đúc lại, tinh lực chẳng qua là trí tuệ phản chiếu ra, trí tuệ chẳng qua là tinh thần chuyển dịch đi.

Tam nguyên (triade) là họp số Một số Hai và số Ba, tiêu biểu cho sự kết cấu của vạn vật. Đó là cái luật cấu tạo ra cả thế gian. Khắp trong cõi học, về ngành nào cũng nghiệm thấy cái luật đó, trí người phân tích được tới đâu cũng thấy có cả.

Bởi thế nên trong các đạo giáo rất hoàn toàn của loài người, đều có cái quan niệm về "Ba ngôi"  (Trinité), để tiêu biểu cho sự tưởng tượng cùng sự sùng bái thần minh. Bởi vì cái quan niệm đó mầu nhiệm quá, kẻ phàm phu không thể hiểu được, cho nên phải đặt ra những tên nọ tên kia, diễn ra hình tượng, đặt ra truyện tích để cho người ta dễ hiểu.

Các đạo giáo về đời thượng cổ, bề ngoài vẫn là những đạo đa thần mà bề trong chính là độc thần, vì cái nghĩa mầu nhiệm của nó chính là qui về Nhất nguyên vậy.

Các cổ giáo của Ai cập, của Hi lạp, cho đến đạo Cơ đốc, đạo Phệ đà, đạo Phật đà, cũng đều hàm có cái ý nghĩa đó cả, là nghĩa ba ngôi gồm lại làm một, một ngôi chia ra làm ba.

Số Bốn là tiêu biểu cho cá nhân (individu), gồm cả ba phần trong thể tam nguyên, nghĩa là thu cả sức Tinh thần, sức Sinh hoạt cùng sức Vật chất, biệt lập thành mối riêng để tự do hành động.

Số Bốn tức là hình tam giác tứ diện (tétrade), hay là thể tứ nguyên (quaternaire), là gồm cả những nguyên chất cần để lập thành cá nhân. Tứ nguyên là cá nhân thực hiện ra hoàn toàn, cũng như cái hình kim tháp là hình đệ nhất của kỷ hà học. Bởi vậy nên PYTHAGORE lấy hình đó làm biểu tượng cho tạo vật, ngọn tháp là cõi Duy nhất của Thượng đế, ba mặt là Tinh thần (Esprit), Sinh khí (Force vitale), cùng Vật chất (Matière), lại họp lại mà thành một mặt thứ tư nữa ở dưới chân, tức là cái bản thể Duy nhất của cá nhân (Unité individuelle).

Cổ nhân vẽ ra cái hình đó là để cho tưởng tượng mà biết rõ bốn cái nguyên thể làm thành ra các giống liên can quan hệ với nhau thế nào. Mặt Tinh thần thì cai quản cả hai mặt Sinh hoạt cùng Vật chất. Mặt Sinh hoạt thì đứng giữa một bên Tinh thần chủ động, một bên Vật chất thụ động. Vật chất nhờ có Tinh thần đốc suất, nhờ có Sinh khí chuyển động mới thành ra có cơ thể hoạt động. Còn mặt thứ tư là mặt Cá nhân làm nền tảng, thì dung hòa cả ba phương diện, tức là ba sức mạnh Tinh thần, Sinh hoạt cùng Vật chất, lấy ý thức mà tổng hợp cùng cai quát hết thảy. Như vậy thì toàn thể là một mà là ba, là ba mà là một, ba là Tinh thần, Sinh khí cùng Vật chất, một là Cá nhân gồm cả ba sức mạnh đó để sử linh vận dụng. Cái bí thuyết về Thượng đế của các đạo giáo đời xưa, cũng cho một đấng chia ra ba ngôi, ba ngôi họp lại một đấng, lấy làm cao thâm mầu nhiệm vô cùng, không dám đọc đến tên mà chỉ vẽ ra hình mà thôi. Nhưng đã hiểu cái ngụ ỷ xa xôi như vậy, thì cũng hiểu cái nghĩa ba ngôi của đạo giáo, mà lại thấu cả các lẽ huyền bí về cách thành lập của thế giới cùng của loài người, cùng sở dĩ làm sao mà trí tuệ người ta hiểu về các lẽ huyền bí đó không được giống nhau.

Người ta cũng như vạn vật là kết cấu theo thể tứ nguyên. Tức là một thể do bản thể Duy nhất phát sinh ra, rồi tự nhận chân ba cái nguyên chất thành lập ra mình mà chủ trương chi phối hết thảy.

Trong người ta thì số Một là phần Tinh thần, do tự Tạo vật phó dữ cho. Nhờ có phần tinh thần đó mà Thượng  đế hình như vẫn ngụ ở mỗi người, tùy phần tinh thần nhiều hay ít mà cái dấu vết của Thượng đế cũng biểu lộ ra nhiều hay ít, sẵn lòng giúp cho người ta tinh tiến, tùy sự nỗ lực của mỗi người. Tinh thần ở trong người ta là cái chí quyết định, điều hòa cho công việc riêng của mỗi người, cho đến lúc thần trí chi phối hết thảy, thoát được khỏi sự kinh nghiệm về vật chất.

Số Hai là cái sức sinh hoạt hay sức từ khí (force magnétique) nó ngụ ở trong cơ thể. PYTHAGORE cho cái nguyên lực đó như một cái linh hồn biệt lập, chất nó lỏng, có thể tự kết cấu thành một thể chất khinh thanh làm khuôn mẫu cho các phần vật chất trong thân thể. Cái hồn lưu động đó, khi thân thể chết rồi nó vẫn còn, dùng làm cái xe chở cho tinh thần trong khi chuyển biến từ kiếp nọ sang kiếp kia. Nó là cái sức mạnh vô hình để làm môi giới tất yếu cho vật chất với tinh thần, cho hình thể với trí tuệ. Nó là nơi chiến trường của tinh thần với vật chất xung đột nhau, tinh thần thì muốn tiến lên cho tới cõi Thượng đế, vật chất thì lại muốn giữ lại cho không bồng bột lên được, đợi cho cái công tinh tiến được hoàn toàn. Chính cái sức mạnh đó làm chủ động cho cơ thể, và phép y học thường dùng để điều trị bệnh tật, bảo tồn sức khỏe. Chính nó là bảo thủ cho cái qui mô chi phối cho thân thể cùng các bản năng trong thân thể. Nó củ tập các tinh lực trong người, điều hòa các chức vụ trong thân thể, để giữ lấy sức khỏe, chống với bệnh tật, khi bệnh phát ra, có thể tự nhiên điều trị cho khỏi được. Phép y học cũ theo thuyết tự nhiên, vẫn biết lợi dụng cái sức mạnh đó, mỗi lần tật bệnh nhóm lên, thì tất thấy nó gắng gỏi phòng bị, bấy giờ không nên ngăn trở, cứ để cho tự nhiên hành động, không cách trị bệnh nào thần diệu bằng.

Những sức mạnh nó dùng để chống với tật bệnh đó, tức là cái sức trừ bị tự tiên thiên, như cái vốn sinh hoạt của người ta đã tiếp thụ được từ ông cha, từ nòi giống. Cái vốn đó trong một đời tiêu dùng đi hoặc nhiều hoặc ít, mỗi lần tái sinh thì lại thay đổi hẳn. Lại hằng ngày hấp thụ trong không khí, trong ánh sáng mặt trời, trong nước cùng các đồ ăn thiên nhiên, cũng tiếp bổ luôn cho cái sức sinh hoạt đó.

Số Ba thì là phần vật chất trong thân thể. Phần này không phải của tự người ta, vì là thay đổi luôn bằng cách bổ dưỡng, bằng sự hấp thụ cùng bài tiết các chất. Những chất trong cơ thể người ta cách mấy tháng thì đổi mới hết không còn gì nữa. Người đời chỉ biết có thân thể mình, tưởng thân thể là cái chân tướng độc nhất vô nhị, không biết rằng chẳng qua là cái biểu tượng bề ngoài đó mà thôi, bên trong mới thật là có cái sức sinh hoạt cùng cái sức tinh thần của người ta hành động.

Nay đến số Bốn là cá nhân lấy ý thức mà nhận chân cái bản thể của mình, cai quát tổng hợp cả các sức mạnh tinh thần, sinh hoạt cùng vật chất, mà điều hòa hết thảy trong cõi ý thức (conscience). Cá nhân được tự do khuynh hướng, tự do thí nghiệm mà tự mình gây dựng ra nhân cách của mình, thành ra tinh chất mỗi người khác nhau, tính tình khác, trí tuệ khác, tâm tư khác. Nói tóm lại, người ta khác nhau là bởi cái ý thức của cá nhân tự do phát đạt cả. Bởi đó nên người ta cùng một cỗi rễ mà ra, cùng kết cấu theo một kiểu mẫu, cùng khuynh hướng về một mục đích, mà mỗi người một khác, không ai giống ai cả.

Lại những nguyên chất làm thành ra tâm lý người ta cũng có thể hành động với nhau mà tạo thành ra những trạng thái khác nhau. Tỉ như phần tinh thần mà phát đạt, thì người ta sáng suốt khôn ngoan, biết trực giác mà hiểu các lẽ, biết trác kiến mà trông xa xôi, có khi siêu việt mà đoán được những lẽ mầu nhiệm. Nếu là cái sức sinh hoạt thịnh mà lấn đoạt cả, thì cách cử động của người ta toàn là sự phản động của bản năng cả, công việc làm là ở chỗ vô ý thức mà ra, khác nào như có cái sức mạnh nó thúc giục phải làm mà mình không tự chủ được. Có khi sự biệt lập đó mạnh cho đến nỗi trong nhân cách hình như phân đôi ra, một phần hành động mà một phần như đứng bàng quan.

Người ta là một thể Tam nguyên (Triade), bao hàm trong một thể Nhất nguyên (Unité), thành ra một thể Tứ nguyên (Tetrade), điều đó cứ nghiệm ngay trong thân thể người cũng đủ biết.

Thân thể người có ba phần đặc biệt: đầu, ngực và bụng. Đầu là nơi ở của thần trí, là chỗ sinh hoạt bằng trí tuệ, bằng ý chí, để làm chủ động cho cả người. Ngực là nơi trung tâm của sức sinh hoạt, do quả tim truyền máu trong thân thể, do buồng phổi hô hấp khí trời để truyền vào máu, do hai tay để khuếch trương cho sự vận động của quả tim cùng buồng phổi. Bụng là phần vật chất tiếp nhận lấy đồ ăn, tiêu hóa nó để bồi bổ cho hình thể người, lại có hai chân vận động để giúp cho sự tiêu hóa.

Ba phần đó là tiêu biểu cho ba cái sức mạnh cốt yếu của người ta, gồm lại thành một cơ thể hoàn toàn, tức là phần thứ tư chi phối cả các cơ quan trong người, điều hòa hết thảy, để khuynh hướng theo về một mục đích chung.

Lại trong một cái mặt người cũng theo một cái qui mô ba phần đó: Tầng trên là tầng trí não, gồm cái trán và hai con mắt, tàng giữa là sinh hoạt hô hấp, gồm hai gò má và cái mũi, tầng dưới là vật chất thụ động, gồm hai hàm răng và cái miệng.

Cho chí đến tứ chi người ta cũng theo một qui mô đó : phần thứ nhất là đùi hay cánh tay trên, là phần chủ động; phần thứ nhì là ống chân hay cánh tay dưới, là phần truyền động; phần thứ ba là bàn chân hay bàn tay, là phần thụ động.

Nói tóm lại thì xét về phương diện thai sinh, về phương diện giải phẫu, hay là phương diện sinh lý, đều thấy một cái qui mô tổ chúc như thế cả.

Vậy thì cái thuyết Tứ nguyên chứng rõ rằng người ta phân tích ra thì có ba phần mà tồng hợp lại chỉ là một, có thể cho là một cái thuyết cốt yếu cho khoa học cách trí. Không có cái thuyết này làm chủ thì phàm nghiên cứu về cỗi rễ, về các luật pháp sinh hoạt cùng đạo đức, về mục đích cứu cánh của loài người, không thể không sai lầm được. Về đời thượng cổ, những người đã nhập diệu được các phép bí truyền, đều hiểu rằng bản chất của người ta là có ba phần. Hồi đạo Cơ đốc mới thành lập, cái quan niệm về Tam nguyên đó cũng chưa mất hẳn, xem như Thánh Bảo lộc (Saint Paul) phân biệt ra trong người ta có ba phần: hồn, phách và thể (spiritus, anima, corpus), thì đủ biết.

Ngày nay cái thuyết duy vật thịnh hành, cho rằng chỉ có hình thể là thực có mà thôi, chỉ nên chăm chút đến cái thể chất của người ta, đến cách sinh hoạt về phần vật chất mà thôi, không biết rằng trong người còn có một cái sinh khí nó chủ trương, còn có một cái tinh thần nó chi phối nữa, như thế thì sai lầm biết dường nào.

Lại cái thuyết duy tâm cho rằng chỉ có phần tinh thần là trọng, không biết rằng còn phải có cái sinh khí để làm môi giới vô hình cho vật chất với tinh thần, thì không biết làm thế nào mà giải được cái lý do nó khiến cho tinh thần ảnh hưởng đến vật chất vậy.

Các thuyết đó đều có khuyết điểm cả, vì cái thói quen của người ta phàm quan sát về mình cùng về thế giới bên ngoài, đều có ý thiên mà độc đoán về một phương diện. Thành ra ý kiến thiên lệch, chỉ biết khuynh hướng về một đường. Không phải là sai lầm hẳn, chỉ là không được hoàn toàn mà thôi. Lấy cái hình kim tháp làm biểu tượng, thì ba mặt cũng ví như ba cái cửa để cho cái bản ngã của người la đứng giữa nhìn được ra cõi thế giới bên ngoài và thu lấy cái ánh sáng của ngoại giới để tự quan sát lấy mình. Vậy thì nếu chỉ nhìn bằng cái cửa Vật chất mà thôi, thì chỉ trông thấy cõi vật chất và đem một cái thuyết duy vật thô bỉ để giải thích về thế giới cùng bản thân mình. Nếu lại chỉ quay về cái cửa Thần trí mà thôi, thì cho vật chất là hư không, không biết rằng cái bản năng của người ta là do ở vật chất mà ra, và tiện thị cho ngoại giới là mộng ảo cả. Nay nếu lại chỉ trông qua cái cửa Sinh hoạt mà thôi, thì bấy giờ phó mặc cho cái sinh khí nó sai khiến, để cho cái vật dục nó chủ trương mình, và chỉ biết sống theo cái đời con động vật mà thôi.

Ấy là thí dụ như vậy, chứ ít khi người ta chỉ nhìn bằng một cái cửa mà thôi, hai cái cửa kia thế nào nó cũng lọt qua ánh sáng vào ít nhiều; tuy nhiên những người thật là sáng suốt, hiểu biết rằng bản chất của mình có ba phần, mà biết tổng hợp điều hòa được hết thảy, lấy cái bản ngã của mình mà chủ trương thống nhiếp, thì thật là ít lắm.

Song dù người ta chỉ thiên mà theo miết về một đường, rồi sớm trưa cũng tỉnh ngộ ra mà biết được trong vũ trụ có một cái sức chi phối độc nhất; nếu thuộc về phái Duy sinh (Vitalistes) thì gọi cái sức đó là Tạo vật (Nature), thuộc về phải Duy vật (Matérialistes) thì gọi là Tinh lực (Energie) hay là Ngẫu nhiên (Hasard), nếu mà thuộc về phái Duy tâm (Spiritualistes) thì gọi là Thượng đế (Dieu) hay là tên gì khác đó. Vì rằng dù theo đường lối nào, chung qui cũng là tới một chỗ tuyệt đỉnh là cái thể Duy nhất (Unité) sáng tạo ra hết thảy. Lạ thay là trông thấy các phái triết học, khoa học, tôn giáo, thảo luận nhau hoài, tranh dành nhau một cách kịch liệt, có khi đến lưu huyết, để cho cái danh hiệu riêng của mình được thắng, không biết rằng dù phái nào cũng vậy, ở ngay trong phạm vi của mình đã đạt tới cái tôn chỉ độc nhất rồi, duy chỉ nên cai quát cả mà hình dung cho trọn vẹn mà thôi.

Nhất là về y học, lại càng cần phải cai quát thống nhất như vậy. Các thuyết Duy sinh, Duy tâm, Duy vật, thuyết nọ cách biệt với thuyết kia, thuyết nào khư khư trong phạm vi thuyết nấy. Thế là mới làm trọn cái công phu phân tích mà thôi. Nay chỉ phải hiệp lực nhau lại là cai quát được cả toàn thể người ta mà tổ chức được khoa y học tôn giáo (médecine religieuse) về sau này. Phép điều trị bây giờ, không phải là chỉ cần lấy cái hiệu lực về vật chất để phương hại đến các công việc của thần trí cùng của sinh khí, nhưng biết giữ cho thần trí cùng sinh lực được điều hòa, tùy cái tạng của mỗi người mà điều trị; trong bốn phần cốt yếu cho việc sinh hoạt, là tư tưởng, hô hấp, bổ dưỡng và vận động, có người thiên về đường nọ, có người thiên về đường kia, thành ra tạng người khác nhau, cách trị bệnh cũng phải tùy theo mà châm chước.

Nói tóm lại thì cái thể tứ nguyên (quaternaire), tức diễn ra hình tam giác tứ diện (tétrade), không những là cái thìa khóa để mở cho ta biết cái kho bí tàng của loài người, mà lại giải rõ cho ta hiểu rằng người ta cũng tổ chức theo một khuôn mẫu như vũ trụ, như Thượng đế, người ta chính là một cái tiểu vũ trụ (microcosme), vì cũng là gồm ba ngôi lại làm một thể vậy. Có hiểu như thế thì mới biết lời cách ngôn của cổ nhân là thâm trầm; cổ nhân dạy rằng :  Nên biết mình trước, rồi sẽ biết vũ trụ cùng thần minh.

Cầu nguyện. Nhưng khi khởi công tu luyện, phải nên cầu nguyện thần minh luôn, để người giúp cho làm được trọn vẹn. Để mặc cho một mình thì người ta dù có chí nữa cũng khó lòng mà tiến lên được. Cần phải có ai khuyên bảo và làm mẫu mực cho bắt chước. Nếu không cầu đến nơi nguồn gốc của đời mình, nếu quên cái mục đích đã ấn định cho mình rồi, thì chỉ có thể sống một các bần tiện mà thôi. Nhưng nếu biết khéo dùng cái dây liên lạc của mình với đấng tạo hóa cùng các cõi đời cao thượng hơn, để lấy sức mạnh, để chịu cảm ứng cho được tấn tới, thì thấy nhân cách mình tốt đẹp nẩy nở ra mau lắm.

Sự cầu nguyện chính là cái đường cảm thông với thần minh, để cho cái chí tinh tiến của ta đạt tới Thượng đế và sự cảm dụ của Thượng đế suốt được đến ta. Bởi thế nên sự cầu nguyện chính là một cách tu luyện phổ thông trong cả các đạo giáo.

Tuy nhiên, sự cảm ứng của thần minh đó không có ngăn trở luật thiên nhiên của vũ trụ, cũng không trở ngại gì đến sự tự do cùng cái công nghiệp riêng của mọi người. Thần minh chỉ tiếp xúc cho người, chỉ đường cho đi mà thôi; còn sự quyết định, còn cái công phu phải làm, còn cái kết quả tinh tiến, thì vẫn thuộc về người ta. Vậy thì cái công tu luyện riêng vẫn là hoàn toàn. Vì rằng nếu đời mình không được trong sạch, nếu thân thể cùng tinh thần không đủ sức cảm động, không đủ sức hấp thụ về đường đạo lý, thì sự cầu nguyện cũng là vô ích. Nếu lòng mình không quả quyết sống theo Thiên lý, thì chẳng nên cầu nguyện làm gì. Người cầu nguyện là người không xứng đáng, thì lời cầu nguyện tất không có hưởng ứng. Cầu nguyện như vậy chẳng qua là kêu trong quãng không hay là làm một sự mê tín mà thôi.

Như vậy thì cầu nguyện là phải đem cả tâm hồn mình để vào trong lời cầu nguyện, phải biết rõ cái thân phận mình là hèn mọn nhỏ nhen đối với oai quyền của Thượng đế, đem lòng cảm ơn vô cùng, không những cảm ơn những sự tốt lành đã được hưởng mà nhiều khi không biết ơn, lại cảm ơn cả sự đau đớn phải chịu nữa, vì sự tốt lành là cái phần thưởng cho mình, mà sự đau đớn cũng là cách cảnh cáo cùng cái phương tiện để tu tiến cho mình và hai đàng cùng là cái biểu tượng của sự trật tự cùng lòng thương yêu của Thượng đế vậy.

Cầu nguyện lại phải đem hết lương tâm vào đấy nữa, xin Thượng đế gia ơn cho là cốt để chia đều cho kẻ đồng loại mình, trong lòng bỏ cả mọi sự ghen ghét oán phẫn với kẻ khác. Vì tiếp nhận được ơn trên, không phải là để chứa chất vào đấy mà không hành động gì đâu, phải phấn khởi mãnh tiến, truyền cho kẻ tốt, dậy cho kẻ xấu mới được.

Sự cầu nguyện phải có thiết tha thâm trầm thì mới có hiệu lực mạnh. Chỉ cầu nguyện trong hai phút mà để cả tinh thần nghị lực vào ý nghĩa từng câu từng chữ, còn hơn là đọc những bài dài lẩm bẩm trong hàng giờ, mà thần trí mơ màng những đâu đâu.

Vậy giá trị của sự cầu nguyện là cốt ở cái tư tưởng mạnh mẽ của người khởi tâm cầu nguyện, cho nên những câu cầu nguyện mà cứ đọc như câu thường thì không có công hiệu gì nữa. Vả lại những câu làm sẵn (trừ bài Pater, bài Ave Maria, cùng mấy câu kinh kệ cổ không kể), chỉ dùng cho kẻ công chúng chưa hiểu đạo lý mà thôi. Người đạt nhân đã biết mùi đạo lý, thì lời cầu nguyện phải tự mình nghĩ ra, tức tịch ứng ra, vì sự nguyện vọng của mình cao hơn kẻ bình thường.

Vả lại sự cầu nguyện có thường thường luôn luôn thì mới có công hiệu. Thượng đế đã rắp định thế nào thì phải thành như vậy. Duy có Người là biết lời cầu nguyện của ta có đáng chuẩn y hay không, và lúc nào là đáng chuẩn y, để cho có thể hưởng được ơn huệ của Người. Trong thế gian, phàm sự tiến bộ chân chính vững vàng, bao giờ cũng là cái công của ngày giờ cùng lòng kiên nhẫn cả. Cái gì được mau quá là hão huyền và dễ hủy hoại hết.

Sự cầu nguyện cho được hoàn toàn kết quả thì tất phải thong thả trong lòng mà phó thác hẳn cho Thượng đế, đem lòng tín ngưỡng tuyệt đối, tin rằng người ta dù sai lầm tội lỗi cũng không bị Thượng đế ruồng bỏ bao giờ, miễn là phải quyết chí rằng từ nay tu tỉnh lại và thuận theo phép tắc của Thượng đế cùng của thiên nhiên. Phàm cầu nguyện là phải chắc rằng hễ cái gì cầu nguyện hợp với lẽ tiến hóa của ta là thế nào cũng được.

Nhưng muốn vậy thời cầu nguyện phải cho sáng suốt, đừng cầu cái không thể được, cái không thể có hay cái tức khắc mà được ngay. Như cầu làm việc gì cũng được, mưu lợi gì cũng thành, không phải đau khổ chi hết, thì trẻ con quá. Kiếp trước là thế nào, nợ nần ta bao nhiêu, sức tinh tiến của ta được nhường nào, là còn mơ hồ chưa biết, thì làm sao mà có thể tự phụ định được con đường tiến hóa mau hay chóng cùng cái phương tiện tiến hóa những thế nào. Phải để cho Thượng đế chủ trương cái vận mệnh ta, và phải biết rằng có khi sự đau đớn trắc trở lại ích lợi cho đường tinh tiến hơn là sự yên tĩnh hòa vui. Người ta có biết khắc kỷ mới là người mạnh. Người ta có gặp trắc trở mới có thể tấn tới. Nhiều khi tưởng cầu lấy cái đại phúc mà lại gặp phải cái đại họa.

Chính PYTHAGORE nói trong câu cách ngôn rằng: « Trong lời cầu nguyện, đừng có xin gì, vì tự mình không biết cái gì là hay cho mình, chỉ có Thần minh mới biết được thôi ». Như vậy thì không gì bằng chỉ tỏ lòng kính ái, hướng nguyện về Thượng đế, tỏ ý muốn tu luyện, muốn xin chỉ dẫn cho con đường phương tiện, không quản rằng con đường ấy sẽ bị trắc trở hay sẽ được hanh thông. Vậy thời sự cầu nguyện chân chính là nhất thiết phải làm bổn phận mình, chỉ cầu Trời phù trợ, và dù gập sao cũng tin vui mà nhận cả.

Những buổi cầu nguyện tốt nhất là buổi sớm và buổi chiều. Ngay lúc ngủ dậy, phải định ý chí, nghĩ đến cái mục đích tối cao của đời người, nó thường phảng phất ở trong những công việc tần phiền trong một ngày. Trước khi đi ngủ thời lại nên cảm ơn Thượng đế đã giúp cho ta chống được những sự cám dỗ không hay của ngoại cảnh và cầu Người phù trợ cho ta để tu tỉnh về sau này. Cầu nguyện phải trong khi một mình yên tĩnh, tịch mịch êm đềm. Phải thân thể thư nhàn, thái độ thích hợp, và phải cố gây lấy trong mình một mối cảm động mạnh mẽ, để cho thần khí ứng nhập vào mình.

Mấy người cùng nhau đồng tâm đồng chí mà cầu nguyện thì lại càng hay lắm, vì như lời Đức Gia tô đã nói : « Chỗ nào có hai ba kẻ vì danh ta mà họp lại, thời tất có ta trong bọn đó »

Muốn cầu nguyện chỗ nào cũng được, vì Thượng đế vừa ở trong người ta, vừa ở cả khắp chung quanh ta, nhưng nếu được một nơi thánh thất yên tĩnh thì sự cầu nguyện lại càng được khẩn thiết và càng có hiệu lực hơn. Vả lại cầu Thượng đế không phải cầu bằng thần trí mà thôi, lại phải đọc lên thành câu nữa. Rung động lên tiếng thời tựa hồ như biến hóa tư tưởng thành sự thực vậy. Làm cho cái sức phát hành, cái sức thực hiện của tư tưởng mạnh thêm lên.

Sau nữa, không những nên cầu nguyện buổi sớm buổi chiều mà thôi, lại mỗi khi khởi hành một việc gì quan trọng cũng cần phải nâng cao tư tưởng lên Thượng đế, để khỏi tạo thành sự nghiệp hư không, hão huyền, hay sai suyễn. Phàm muốn làm nên công nghiệp ích lợi, chân chính, có hiệu quả lương thiện, thời bao giờ trong trí cũng phải có cái tư tưởng cầu lấy hoàn toàn, lấy tinh tiến, cùng làm trọn nghĩa vụ, và cái công phu của mình xuất ra phải tiếp với cái nguồn thiêng liêng là nơi Thượng đế. Bấy giờ thời nhất thiết là lời cầu nguyện cả, vì là cái dịp để ám nhiên cầu nguyện cả. Phàm các công việc làm bằng chân tay, việc ăn uống, việc cử động, việc thần trí, việc tạo tác về mĩ thuật, đều là thiết tha mà làm và làm được hoàn toàn cả, và cuộc đời sẽ là một cuộc hưng khởi luôn luôn. Phàm sự nghiệp người ta mà khởi hành không có cầu nguyện cùng tư tưởng đến Thượng đế là khuyết điểm sai lầm hết cà, và không chống lại được cái sức của thời giờ. Duy có những công nghiệp có cái dấu vết lòng tín ngưỡng Thượng đế và có cái sức mầu nhiệm tán trợ cho, thời mới có thể trở nên công trình to tát, có ích lợi cho người đời và có tính cách bất hủ được.

Giác ngộ.  Khi đã hiểu rõ được các điều răn dạy đây.  Cái học bí truyền của phái PYTHAGORE là chi dạy cho những kẻ đã hiểu biết và đã thực hành được những phép sinh hoạt kiện toàn, vừa về thể chất, vừa về tinh thần. Và lại ở các nơi đạo viện đời cổ, cái chân lý hoàn toàn chỉ mật truyền cho một số ít người lỗi lạc mà thôi. Trước hết, trong mấy mươi năm phải học cho thật rộng đã, thiệp liệp các khoa vật lý, kỷ hà, bác vật, thiên văn, y học, vạn vật hồi sinh (palingénésie universelle). Rồi cái công tinh tiến phải là sự nghiệp riêng của mỗi người, phải tự mình dần dần khải phát cái thần trí thiêng liêng ở trong người, bấy giờ muốn cho được giác ngộ thời phải trầm tư mặc tưởng một mình, phải nghiên tinh đàn tứ, suy xét về cái nghĩa bí mật của các thần minh cùng các số mục, nghĩa này nó khác với cái nghĩa ngoại truyền đặt ra dễ dàng để cho công chúng hiểu được. Các điều đó đã nghiền ngẫm rồi, lại phải xét xem đã thật dung hóa được chưa và đã hẳn có kết quả chưa. Bấy giờ mới bày ra các phép thử rất khó khăn nguy hiểm, thử về thân thể, thử về tinh thần, ở trong các đạo viện dùng đủ các cách làm cho người ta ghê sợ, nhọc nhằn, cám dỗ. Nếu qua được các phép thử đó rồi mà được an toàn thắng đoạt cả, nghĩa là đã tỏ ra có tài trí cao thâm, có chí nguyện cương quyết, thời mới dần dần truyền cho các lẽ mầu nhiệm về nguyên thể vũ trụ, về các điều bí quyết cùng về phép tuần hoàn của vạn vật quanh đi một vòng rồi lại trở về Bản nguyên.

Nhưng trước còn phải thề nguyên trịnh trọng để giữ lấy trung thành và cẩn mật đã. Phải dạy cho biết rằng nếu bất cẩn mà tiết lộ ra sự gì thời bao nhiêu phép màu sẽ tiêu tán mất cả và tự mình phải chịu những sự tai ương. Vì rằng cái chân lý hoàn toàn, mà kẻ đem bày tỏ không cẩn thận, người muốn thi hành không tư cách, tất thành ra sai lạc đi, không ai hiểu nữa, mà đến nguy hiểm cũng có. Cái sức mạnh của thần trí mà tuyên tiết ra thời sẽ sụt kém đi liền, cũng như sức khỏe mà phô ra thời yếu đi, hạnh phúc mà khoe khoang thời nhụt đi, sự khôn ngoan mà khoa đại thời không phải là chân chính, vì phàm những của quí đó là của tin cả, hễ đã phô trương thời không xứng đáng nữa, có khiêm nhượng, kín đáo, ẩn độn, yên tĩnh thời mới giữ được những của báu đó.

Ngày nay những nơi đạo viện để tu luyện cho người ta được giác ngộ không có nữa, thời kẻ triết nhân là tự mình giác ngộ lấy. Trước nhất bị tiếp xúc với những sự xấu xa ô uế ở đời này mà phải tự tìm lấy cách ăn ở cho an toàn trong sạch, nhân đó mà cái thức lượng, cái trác kiến của mình cũng bắt đầu này nở ra. Rồi đến khi tâm trí đã luyện rồi, thế nào cũng gặp được một người cảnh tỉnh cho, hoặc là nghe người ta nói, hoặc là đọc sách người ta, mà sẽ hiểu được những lẽ màu nhiệm về đạo bí truyền. Bấy giờ thời chỉ đem đối chiếu các giáo lý đại đồng đó với những vật lý của khoa học đời nay về vũ trụ duy nhất, về thiên diễn biến hóa, về nhân tính phức tạp (như những thuyết thôi miên, thuyết từ khí). Cái ánh sáng đạo lý sẽ chiếu diệu vào mình. Tôn giáo với khoa học bấy giờ sẽ nhất khái tổng hợp cả, mà tự nhiên đưa đến cõi Đạo lý hoàn toàn. Ấy cái thủ tục của con đường giác ngộ đời nay nó thường thường như vậy. Cũng cần phải tâm địa vững vàng lắm mới được, vì đường dài mà cũng nguy hiểm. Chỉ những kẻ trác lạc mới có thể trèo lên đỉnh núi sáng sủa được.

Thời sẽ quan niệm được cả bản thể của thần nhân cùng của vạn vật.  Ở đạo viện PYTHAGORE, khi các cách thử đã qua được thanh thỏa cả, thời bấy giờ mới dạy cho biết, giảng cho nghe về cái thể tứ diện trong vũ trụ (plan tétradique universel), lấy đó làm căn cứ cho cả khoa học Bí truyền. Thượng đế, vũ trụ, người ta, các sinh thể cùng cả vạn vật, thẩy thẩy đều đem ra phân tích, mà đâu đâu cũng thấy bấy nhiêu nguyên tố về vật chất, về sinh khí, về tinh thần kết hợp lại mà thành ra, duy chỉ có cái trình độ phát đạt là hơn kém nhau mà thôi. Trí tuệ mà tới được cái bậc cai quát cao ха rộng rãi như vậy, thời tất là đã phải luyện tập lâu dài, và phải hoàn toàn tự chủ mới được.

Vậy thời mục đích của PYTHAGORE là dạy cho người ta biết cái nghĩa học tổng quát, khiến cho cái chân lý nó thấu vào ở từng chỗ phân tích vụn vặt vậy. Vì rằng phàm khoa học nào chỉ nghiên cứu về một phương diện sự vật, hay xét về một thể một vật mà không xét đến căn nguyên, đến bản chất, đến các mối quan hệ hiện tại, đến cái mục đích cứu cánh, thời tất là rời rạc, sai lầm. Nghiên cứu như vậy, không có ý tưởng chung, thời chỉ là tích lũy những việc rời rạc, không có ý nghĩa, không có liên lạc, và suy ra sự thực đến sai lầm và nguy hiểm. Chính Platon là học trò của PYTHAGORE đã tóm tắt lẽ đó bằng một câu rằng: Chỉ có lẽ chung mới thành khoa học.

Vậy thời không có cái phép tắc nhỏ nào là không qui nạp vào trong một phép tấc lớn được, không có một việc nhỏ nào là không sáp nhập vào trong cái trật tự chung, vì hết thảy trong vũ trụ là kết cấu theo một qui mô cả, cùng ở một Tư tưởng mà ra, cùng về một nơi tồng hợp hết.

Số mục, tiến bộ, trật tự, điều hòa, đó là phép tắc của vũ trụ; tiến hóa, ấy là phép tắc của sự sống, và duy nhất ấy là phép tắc của Thượng đế.

Rồi sẽ thấu được cái lẽ duy nhất nó chủ trương trong cuộc thiên diễn. Bấy giờ mới biết cái luật lớn trong vũ trụ, là khắp trong thế gian đâu đâu cũng vậy, vật chất với tinh thần là đồng thể với nhau cả.

Đến lúc ấy thì cái học của phái PYTHAGORE là đến cực điểm, đến mục đích: là quan niệm được, thấu hiểu được và biết thờ lẽ Duy nhất.

Duy nhất là cái duy có một mình, là cái Tư tưởng thiêng liêng, là người cha chung hay cái Tinh thần lớn phát sinh ra hết thảy, phát biểu cho hết thảy, làm cho hết thảy được sinh hoạt tiến hóa, và là nơi cứu cánh cho hết thảy qui nạp vào đó. Tức là cái Bản thể tuyệt đối, đại đồng, độc nhất, không sinh xuất ra hình thể mà bao hàm tất cả vũ trụ, làm nguyên nhân, làm động cơ, làm khí cụ, làm mục đích cho hết thảy. Nói tóm lại tức là Thượng đế sáng tạo ra vũ trụ, vũ trụ này không phải là Thượng đế, chỉ là cái hình ảnh của Ngài phát biểu ra, để xuất hiện cho người ta biết, ở trong không gian và trong thời gian.

Nhân cái quan niệm về Thượng đế duy nhất đó, dùng cái sức thần thông mà bao quát cả toàn thể vũ trụ vô cùng, thời cũng dễ hiểu được cái lẽ vạn vật duy nhất, căn nguyên, qui củ, sinh hoạt, tiến hóa cùng mục đích đều duy nhất cả. Từ cái phần tử rất bé nhỏ, cho đến các tinh tú trên bầu trời, cả cái qui mô vật chất trong vũ trụ là chỉ nhờ một cái tinh thần làm chủ trương mà sinh tồn được, chỉ nhờ một cái sinh khí duy nhất mà hoạt động được, sinh khí này tuy trình độ có khác nhau mà bản chất cũng là một, chỉ nhờ có một cái sức phấn khởi lúc đầu mà tiến hóa được, chỉ nhờ có cái sức thống nhất của Bản nguyên sáng tạo mà được có tính cách duy nhất.

Khởi tự cái bản nguyên duy nhất, rồi tinh thần mới biến hóa ra sinh hoạt, ra vật chất, phát đạt ra các hình, các thể, thay hình đổi dạng luôn, càng tiến lên sức mạnh càng rộng ra, thể cách càng tự do và càng phiền phức, gồm cả những nguyên chất đã trải qua và tổng hợp hết thẩy, cho đến lúc thi hành được hết cả các cách huấn luyện, tích lũy được hết cả các sự kinh nghiệm, thu hoạch được hết cả các sự kết quả, rồi cứu cánh thời nghiễm nhiên đủ tính cách hợp nhất được với Bản nguyên.

Đến cùng tận rồi, thời thực thể (l'être) bây giờ cũng giống như một con số trọn vẹn, như số Mười (Décade), là bao gồm hết cả các số ở dưới.

Cái sức chủ trương độc nhất, cái sức sinh hoạt có một, cùng cái vật chất duy nhất đó, vẫn có trong vạn vật ở địa cầu này, làm cho vạn vật đều có nguyên nhân, có qui củ, có khuynh hướng, có mục đích duy nhất cũng như toàn thể vũ trụ vậy. Vậy thời các biểu tượng về khoáng vật, về thực vật, về động vật, về nhân loại ở địa cầu này chẳng qua là hình tượng riêng về một bộ phận của cái bản nguyên đại đồng duy nhất, nó trình bày ra trên cái thang vạn vật, càng ngày càng tiến lên cõi ý thức, càng rộng thêm ra, rồi cùng tột là đến cái ý thức hoàn toàn độc nhất.

Nói tóm lại thời sinh hoạt là một cuộc tiến hóa, có trình độ cao thấp, vì các giống, các loài, các vật, không phải là đồng thời cùng tấn tới như nhau. Mà cái động cơ làm cho thay đổi, cho tấn tới, chính là những cái sức tinh thần ở bên trong, nó tiếp xúc với những sự vật cùng ảnh hưởng bên ngoài mà thuần thục cùng tỏ rạng ra. Cái hoàn cảnh ở bên trong, cái sức mạnh của mỗi vật, không phải là thuần thụ động hay thuần phản động mà thôi, chính là hoạt động và tự động vậy. Nghĩa là sự tiến bộ không phải là công của cái ngẫu nhiên, hay là những cơ hội của hoàn cảnh bên ngoài, nhưng chính là công của cái sức tinh thần, sức sinh hoạt, sức vật chất, tổng hợp lại ở trong cái tiểu bản nguyên của mỗi vật.

Và cái luật lớn về lẽ duy nhất sáng tạo, là lẽ tự nhiên, thuộc về bản lai cùng thuộc về cứu cánh, ngay trong cõi thuần vật chất cũng thấy hiển nhiên như vậy. Khoa học đời này đã phát minh ra rằng trong cái thế giới những nguyên tử (atomes) rất nhỏ, các phần tử ấy cũng quay tít chung quanh những phần tử khác như địa cầu quay chung quanh mặt trời vậy. Khoa học lại chứng rõ rằng vật chất là có một, và trong vật chất có cái sức ngầm rất mạnh, thu vào trong những dung tích rất nhỏ. Trong vật chất, không gì là mất đi, hết thảy là biến hóa cả và rút lại thu về một cái sức mạnh độc nhất, là cái nguyên lực ở trong nguyên tử (énergie intra atomique), là cái nguyên khí, cái "thái hư" (ether), là nơi cùng tận mà khí lực tiêu ma đi, vật chất giải tán đi rồi qui nạp về đó cả. Qua các hình tượng khoáng vật, thực vật, động vật, nhân loại, hết thảy đều chuyển động, sinh hoạt, tiến hóa cả.

Người ta là gồm cả các nguyên tính sinh hoạt của khoáng vật, thực vật cùng động vật. Người ta đã qua cả các trình độ của các giống động vật, cứ xem như cái thai của người từ lúc mới sinh cho đến lúc thành hình là trải qua cả các hình dạng động vật từ xưa đến bây giờ, lại cũng có khi sinh ra quái hình mà trở lại đời trước, thì đủ rõ lắm. Lại như khoa lịch sử về thời đại khuyết sử chứng nghiệm từ người thượng cổ cái sọ như sọ giống vật, cho đến người đời nay thân thể điều hòa, thì cũng đủ biết sự tiến hóa của loài người là rō ràng lắm.

Vậy thời khoa học đời nay thực chỉ là làm cho vững thêm những cái quan niệm về vũ trụ, về tôn giáo của các bậc tiền  triết đời cổ. Cái sự nghiệp tổng hợp để điều hòa cả các công phu, các học thuyết, các tôn giáo cổ kim có thể làm được từ ngày nay vậy.

Lẽ vạn vật duy nhất về bản thể, về tiến hóa, về mục đích, lại tạo thành ra hai cái phép tắc như sau: một là phép vạn vật tương quan, hai là phép vạn vật đồng thể.

Vạn vật tương quan tức là tương thân, gồm cả muôn vật theo cùng một cái tư tưởng bản lai, cùng một cái khuynh hướng vô cùng, cứ nghiệm xem ngay các vật cùng thuộc một chủng một loại với nhau, có mật thiết quan hệ với nhau thì đủ biết. Tỉ như loài người, nếu không có sức nóng của mặt trời, nếu không có các loài khoáng vật, các giống vi khuẩn, các thực vật cùng động vật biến hóa cái sức mạnh của mặt trời cùng của địa cầu, thời loài người không thể nào sống được. Chất ăn mà không có sinh khí, không có biến hóa, không khí, đất cùng nước mà không có lọc cho trong sạch, thời không thể nào giúp cho sự sinh hoạt được.

Trong vạn vật, từ giống rất nhỏ cho đến giống rất lớn, hết thẩy đều có liên lạc với nhau, và mỗi phần tử trong đoàn thể làm việc cho mình tức là làm việc cho cả toàn thể vậy. Trong vũ trụ mỗi cái tinh cầu có biến động gì thời lan sang cả các tinh cầu khác. Trong nhân loại cũng không có người nào, không có nước nào là không cần đến các người các nước khác. Mỗi người làm một việc gì là có ảnh hưởng đến cả nhà mình, cả giống mình, cả loài mình nữa. Một người làm nên công ơn gì thời ích lợi cho cả đoàn thể. Mỗi người làm nên tội lỗi gì thời di hại cho cả toàn thể. Ngay trong thân thể người ta, cái lẽ hiệp đồng tác dụng đó (synergie) cũng thường nghiệm thấy. Mỗi cái phủ tạng nào hành động không đều thời tất có khiên động đến cả cơ thể, làm cho nặng thêm sự bất hòa ở một bộ phận, vì kém cái sức mạnh của cả toàn thể mà phủ tạng ấy có mật thiết quan hệ vậy. Trái lại thời nhiều khi một cơ quan nọ phải làm việc nặng thêm để giúp đỡ cho các cơ quan đồng loại khác đã mệt nhọc. Khi ấy thời bộ phận nào phải làm việc thêm đó không có thiệt gì mà lại được lợi cho mình, vì giữ được cái thế quân bình, thêm được cái sức sinh hoạt trong thân thể, nếu không thì một mình cũng không thể sinh tồn được.

Hại người tức là hại cho mình; giúp người tức là giúp cho mình. Ấy cái luật của vũ trụ như vậy.

Sau nữa cũng vì cái lẽ vũ trụ duy nhất, nên dù nghiên cứu một sự vật rất nhỏ mọn, cũng đều thấy trong sự vật ấy cùng một bản chất, cùng một căn nguyên, cùng một qui mô, mục đích như trong toàn thể vũ trụ cả. Vậy thời hết thảy các sự vật, hết thảy, các đường lối là qui về cõi Duy nhất cả. Bởi thế nên trong nhiều cách quan sát về công nghiệp thiên nhiên để qui y về nơi Thượng đế, cố nhiên chú trọng nhất là cách quan sát về chính cơ thể người ta, là gồm cả các sức mạnh của tạo vật, tự mình có cái tia sáng cùng lòng hoài vọng của thần minh. Cổ nhân dạy: Phải tự mình biết mình, rồi sẽ biết vũ trụ cùng thần minh ». Mà cái mục đích tinh thần của loài người chính là ở đó, là cố gắng cho được hoàn toàn thích hợp, để có ngày hiểu được cái lẽ Duy nhất và sẽ được vui vẻ khoái trá ở trong đó.

Cái lẽ vạn vật đại đồng đó, cổ nhân tóm lại một lời màu nhiệm như sau: «Cái ở trên cũng giống như cái ở dưới ». Nghĩa là nếu đã tìm được một cái thìa khóa mở về một bộ phận nào thời cũng có thể mở được nhiều các bộ phận khác ở trong trường thiên diễn, và nếu có cái trác kiến về một phương diện nào thời suy ra mà trông được tỏ rõ cả các phương diện khác.

Trí tuệ. – Bấy giờ thời trí tuệ đã sáng suốt, trong lòng sẽ không phải băn khoăn về những điều vọng tưởng nữa.  Sau khi đã đủ các cách giáo dục chung và giáo dục riêng rồi, cùng đã trọn các cách thử cho nhập đạo rồi, thời người đệ tử thành người giáo đồ. Bấy giờ thời có thể khải phát được cái trí tuệ của mình, nghĩa là có cái trí sáng suốt thấu hiểu được những lý do chân chính của các việc xẩy ra trong đời người ta cùng các dân tộc. Đâu đâu cũng thấy cái sức ngầm của các lẽ màu nhiệm, và bấy giờ tự mình thực hiện được đạo lý ở mình cùng ở các sự nghiệp mình. Không phải nhọc mình vì những sự băn khoăn, tham vọng, những sự tự phụ cùng sự yếu cần hão huyền nữa. Đã hiểu rõ cái chân tính của điều thiện điều ác rồi, cùng biết rõ cái giới hạn của lòng hoài vọng cùng sự tài năng của mình rồi, bấy giờ có thể cảm thông với thiên lý và sống một cách thuận hòa cùng bình tĩnh.

Sẽ biết rằng người ta mà phải khổ sở là tự mình tác nghiệt cho mình. – Người ta là một kẻ bỡ ngỡ đi tìm đường, do Thượng đế đặt ở ngay đầu con đường Thiên diễn. Bước đầu vẫn khó khăn và chậm chạp. Càng bước lên, càng thấy được thảnh thơi, càng thấy thêm quyền lực, càng được dùng đến cái trí biện biệt của mình. Nay sức biện biệt là căn cứ ở hai cái cảm giác khổ và lạc, khổ thì sinh ra đau đớn, lạc thì sinh ra vui sướng. Nếu người ta tức thì đã có cái lý trí và cái tuệ nhãn hoàn toàn ngay, thời tiến lên không có công gì, và cứu cánh được toại chí cũng không có công gì. Vậy thời phải tự mình đào tạo cho mình, tự mình tìm lấy đường lối của mình, tự công phu riêng mình mà đạt tới cõi cực lạc của mình. Trong khi đi tìm cái hay cái tốt, người ta tất phải dò đường bỡ ngỡ, vì có quyền tự do kén chọn, muốn đi về ngả nào cũng được. Nhưng nếu đi lầm đường thì sẽ có cảnh cáo cho biết ngay. Thấy có sự khó chịu, sự đau đớn, sự khổ sở, khiến cho phải dừng lại, phải nghĩ ngợi, phải tìm tòi, rồi sau mới khám phá ra vì đâu mà mình phải đau khổ, tìm phương bổ cứu mà tự đặt mình vào con đường hay hơn. Nếu không có cái không hay nó ở đó để cảnh cáo cho và bắt phải tu tỉnh lại, thời cứ đi sai đường mãi, tất ngã xuống vực sâu. Tỉ như lửa vậy, nếu đụng vào lửa không thấy bỏng thấy đau, thời người ta không biết lửa là gì, không biết giữ cho thân thể mình khỏi phải lửa cháy, và không biết lợi dụng lửa cho sự tiến bộ của mình.

Trái lại, hễ người ta cứ theo con đường chính, tự mình biết thuận phép thần minh cùng phép thiên diễn, thì thấy người khoan khoái mà lòng vui vẻ.

Vậy thời sướng với khổ ấy là cái kết quả tốt hay xấu của mọi sự quyết định của ta. Nó là cách thưởng phạt cho sự tự do hành động của ta, và là những điều kiện tất yếu của sự bảo thủ cùng sự tiến bộ của ta. Nhờ có cái sướng cái khổ nó đắp đổi nhau mà cái hồn phất phơ của con người thô lỗ đời cổ sơ đã trở nên mạnh mẽ và rực rỡ như vậy. Nếu không được tự do làm trái điều thiện và không phải chịu sự ác, thời không bao giờ hiểu được thiện là gì. Có phải qua bước tân khổ mới biết cái giá trị cao quí của điều thiện. Phải ốm đau rồi mới biết sức khỏe là quí.

Duy có điều thiện là vốn ở nơi Thượng đế và rốt cùng vẫn được thắng trong trường thiên nhiên. Điều ác là cái nghiệp của chúng sinh phải tập học hành và tập làm nên.

Các ác nó chỉ có nhất thời, vì nó chỉ là một phương tiện giáo dục mà thôi. Nó đến quá độ rồi tất nó tự hoại. Hễ gặp sự đau đớn quá thời tức thì nóng nẩy đi tìm ngay bởi duyên cớ gì mà sinh ra như vậy. Phàm giống độc ác tất phải chết hại mau. Cái ác vẫn mau quên lắm, có khi mau quá, vì không bao giờ cảnh cáo một vài lần mà người ta hiểu ngay, biết đổi theo con đường chính, thường phải thiên ma bách chiết, mãi đến chán chê ra rồi mới tỉnh ngộ.

Duy có điều thiện là mới bền. Duy có diều thiện là mới tích lũy được lâu dài, vì là cái mục đích tuyệt đối. Lúc tiến lên vui vẻ, qua được chót lọt, thì bao nhiêu sự đau khổ từ trước tiêu ma đi cả. Người ta lâu dần chỉ tích lũy những cái hay mà thôi. Cứ xem các giống tấn tới thì biết cuộc thiên diễn là cuộc tiến hóa. Dù thấy một đôi khi có thoái bộ, cũng không sai được cái công lệ đó vì sự thoái bộ đó là cách trừng phạt nhất thời, để bắt phải cho tấn tới thêm nữa. Nghiệm trong nhân loại thì đủ biết: dù lầm lỗi, dù tật bệnh, dù tại ương, mà về đường trí tuệ, về lòng từ thiện vẫn thấy có tấn tới.

Phàm cái gì xảy ra trong đời người, cái hay cũng như cái dở, là cách thiên nhiên ma luyện cho người ta cả, là cái nghiệp báo xa gần của cuộc đời trước của người ta. Cái hay là cách thưởng lệ cho cứ thế mà làm, cái dở thì vừa là một cách cảnh cáo, vừa là một cách chuộc lại. Cái hay là bảo cho mình biết rằng đã thuận ý phục tòng, dở là lấy cái sức của vận mệnh bắt cho phải phục tòng đó.

Nhân đó PYTHAGORE dạy rằng bệnh tật là có cái nghĩa thần bí cả. Ông cho bệnh tật là những khi người ta thất hòa với luật thiên nhiên, cũng như cái triệu trứng nó phát ra để báo cho mình biết mà phòng bị lấy thân thể. Ông lại chứng giải rằng tuy bệnh tật hiển nhiên là sự không hay, nhưng thực là cách phòng bị cho thân thể, tấn tới cho thần trí, vì nếu không có bệnh tật thì người ta không biết cái gì là hay là dở cho mình, không biết tập cái trí biện biệt của mình, gây nên cái tư cách điều hòa tự chủ là con đường tiến lên cõi đạo lý.

Vì bệnh tật không phải bởi sự ngẫu nhiên hay bởi sự ngoại cảm (nóng, lạnh, ẩm thấp, vi trùng, v.v.). Chính là không biết hay khinh thường những phép tắc sinh hoạt bình thường, không biết định việc ăn uống chất lượng phải thế nào, thân thể cơ quan tác dụng phải thế nào, sinh lực cùng thần trí phát đạt phải thế nào. Nếu cư xử sai về tất cả hay một điều trong mấy điều đó, thời thành ra người ta mâu thuẫn với luật thiên nhiên. Kết quả đến cơ thể bất hòa, khi huyết bất thông, sức đề kháng của thân thể yếu đi, sinh ra những bệnh nội hư cùng ngoại cảm. Vì cái độc ở ngoài không tất nhiên là nó cảm nhiễm vào mình ngay. Cơ thể mạnh thì chống được cả với vi trùng. Vậy thời trước khi bệnh phát ra vẫn có một thời kỳ thân thể sẵn sàng để tiếp lấy bệnh, vì trong cách vệ sinh, ẩm thực, cư xử sai lầm hay là không biết mà sinh ra. Những bệnh nó mệnh danh rõ ràng ra đó thực là uyên nguyên đã lâu mà kết quả đến thế, lúc biết mà gọi ra được là bệnh đã tàn vậy. Những bệnh riêng của từng bộ phận cũng là bởi toàn thể bất hòa mà ra, cứ đích thực ra thì không có bệnh nào là riêng một bộ phận, chỉ cơ bệnh chung cả thân thể, hoặc lan khắp các bộ phận, hoặc nhiều khi thu vào một phần. Nhưng dù thế nào mặc lòng, lúc đầu là cả toàn thể bị bệnh, vì phàm bệnh phát ra chẳng qua là từ trước kia người ta không biết mà làm trác táng thân thể mình đi, khác nào như dọn đường sẵn cho bệnh đến vậy.

Vậy thời người ta khỏe mạnh hay bệnh tật là chính tự mình làm ra. Đời người là một cuộc học khôn. Hễ biết tìm lấy đường khôn, hễ biết tuân theo phép sinh hoạt bình thường, thời được hưởng sức khỏe. Nếu trong cách cư xử về thân thể, về tinh thần mà sai lầm thời phải chịu bệnh tật.

Và lại phàm cái hay cái dở xẩy ra là trách nhiệm toàn ở mình. Mỗi khi gặp sự phiền muộn đau đớn, chỉ nên trách ở mình thôi, vì nếu tự mình biết, tự mình hiểu, tự mình nói lời thẳng, làm việc phải, thời không có cái gì ngang trái xẩy ra được. Trước đã không biết, nay còn oán gì. Chỉ là một cái dịp để học khôn mà thôi.

Không nên trách trời, trách người, trách sự vật, chỉ nên tự xét lại mình, mà tìm xem có phải là không biết, là trễ nải, là vội vàng, là tức giận mà sinh ra cái sự phiền muộn mình phàn nàn đó không. Hễ tìm thấy cái duyên cớ nó rồi, thời nên suy đó mà làm gương, rồi cố cư xử sau này cho hay hơn.

Khi nào có sự tai ương gì xẩy ra trong một đoàn thể, thời là đoàn thể ấy đã cư xử không chính đáng về đường vật chất cùng về đường tinh thần. Không biết chọn những thức ăn sạch lành, không biết tập luyện thân thể, ở xa chỗ khí tốt, chỗ ánh sáng, không biết qui trọng tôn giáo, ăn ở ích kỷ hại nhân, phóng túng về vật dục, không chịu theo kỷ luật, đó là những cách phạm luật sinh hoạt, tích lũy lại thời đến làm cho cái sức đề kháng chung suy sút đi, mà nhân đó gây ra những dịch tễ, chiến tranh cùng cách mạng. Khi những cái tai nạn gớm ghê đó xảy ra, thời thiên hạ cũng mơ hồ không biết cái nguyên nhân chân chính của nó ở đâu, nó đã ngấm ngầm từ bao lâu mới phát ra như vậy, chẳng khác gì như cá nhân cũng mơ hồ về nguyên nhân những sự tai hại riêng của mình. Bấy giờ mới viện những cớ mới xẩy ra ở ngoài, những cớ hão huyền ở đâu, không biết rằng trách nhiệm là trách nhiệm chung cả mọi người, mỗi người phải chịu một phần vì nhiều cớ khác nhau, bởi hết thảy mọi người từ đã lâu năm vẫn sinh hoạt một cách trái lẽ thiên nhiên, tư tưởng một cách không chính đáng, không làm hết bổn phận với Thượng đế, với thiên nhiên cùng với kẻ khác. Những khi ấy bên xảy ra sự tai ương chung để bắt cho phải làm những sự cải cách mà tự mình đã không làm, nghĩa là phải sửa lại cách ăn uống cho hợp lẽ tự nhiên, cách sinh hoạt cho mạnh mẽ, tư tưởng cho quảng đại và tín ngưỡng cho cao ха.

Khốn nạn cho những kẻ ấy. Họ không biết rằng cái của báu của họ là ở trong tay họ, ở trong người họ đó. – Cái nó làm hại cho sự hạnh phúc của người ta hơn cả, là cái quan niệm vô lý của người đời về hạnh phúc, cùng những phương pháp trái lẽ người ta dùng để thu hoạch lấy những cái của báu hão huyền. Thật thế, phần nhiều người lấy mục đích ở đời là tích lüy lấy của cải, để cho được vinh hiển, ăn uống chứa chan, và thong dong không phải làm việc gì nữa. Còn những kẻ muốn cầu cho được cái thân phận hay hơn, thì tưởng cứ trông cậy ở người ngoài giúp đỡ, ở xã hội tư cấp cho là được, chứ không phải ở cái công phu riêng của mình. Lại như khi tật bệnh thì kẻ không có tri giác chỉ tin ở thuốc thang của đời, tưởng cứ dùng những vị thuốc chế ra rất cầu kỳ là có thể bình phục được sức khỏe.

Khốn thay cho những kẻ đó, đem hi vọng của mình mà để ở cái hão huyền bên ngoài, không biết rằng cái nguồn của những sự vui vẻ, mạnh khỏe, lấn tới, là chính ở tự mình vậy. Sự giàu có cùng những cái lợi lộc vật chất của sự giàu có làm ra, có lẽ nó lại ngăn trở cho hạnh phúc cùng sức khoẻ, vì những cái ấy khó lòng mà xử dụng cho công bằng, cho điều độ được. Những cách chạy chữa bề ngoài chỉ khỏi được nhất thời, rồi lại sinh ra bệnh khác càng ngày càng nặng.

Trái lại thì người nào đã phát minh được ở trong người mình cái nguồn sinh hoạt, cái sức ý chí, những sức mạnh cùng phương kế để chống giữ và để chữa khỏi, người nào đã phát triển được năng lực về lý trí cùng về trác kiến, những cái đức tốt nhân từ trí tuệ nó vẫn tiềm tàng ở trong người mình, chỉ đợi có tài bồi là nảy nở ra, thì người ấy là tích lũy của cải ở ngay trong bản thân mình, sẽ được bình yên mà hưởng cái của báu nội tâm đó, mà dùng cái sức mạnh tự kỷ đó.

Muốn hiểu biết rằng sự hạnh phúc chân chính là ở trong người ta, thì chỉ nên suy nghĩ đến cái tình cảnh khốn nạn của những kẻ chỉ ham những của phù vân bên ngoài, đam mê tửu sắc, thiên về cái chủ nghĩa duy kỷ cuồng dại. Chỉ nhờ ngoài, vì ngoài mà sống, chẳng bao lâu sẽ hao mòn đi, đeo lấy những sự đau khổ cho thân thể, cho tinh thần, rồi đến ngày chết là hết cả, vì không có để được cái gì ở trong mình cả. Đến như cái thân phận người trí giả thì không thế; người trí giả có những của báu không trông thấy, do ở cái trác kiến mà ra, biết an phận chỉ dùng những cái giản dị, tự nhiên, điều độ, và chỉ chủ một mục đích, là học mãi cho biết, sửa mãi cho hay mà thôi. Của báu trong thần trí thì không ai cướp lấy được, vì nó là cái của tích lũy không tiêu diệt được, dẫu chết đi cũng không mất.

Xem một điều này thì đã biết cái của báu nên cầu là nó ở ngay trong mình ta, là xem như một tên ăn cướp hung tợn có thể cướp lấy của cải, chiếm lấy vẻ vang ở đời, chứ cái đức người quân tử thì có bao giờ thấy ở trong bụng kẻ tiểu nhân đâu.

Người nào đã phát minh được cái thiên lý ở trong mình, biết giữ gìn cho lương tâm mình được chỉnh đốn trong sạch, biết khiến cho trong lòng mình cùng cả chung quanh mình được yên tĩnh, thì người ấy là đã tới cõi cực lạc rồi đó.

Những người biết cái cách giải thoát cho khỏi sự khổ não thật là ít lắm thay.  Phần nhiều người chỉ thiết tha cái bề ngoài, cái trực tiếp ngay. Khi phải tìm ra cái nguồn những sự đau khổ của mình, thì không biết suy ngược đến những nguyên nhân xa xôi to tát. Như khi tật bệnh thì chỉ biết trị cái kết quả sự sai lầm của mình, cái ngoại trưng của bệnh, sự bất hòa của một bộ phận, sự tác ác của giống vi trùng, vân vân, chứ không biết phục hồi lại sự điều hòa trong thân thể, sức đề kháng của cơ quan, mà đừng ăn ở trái với luật thiên nhiên nữa. Bởi không có con mắt sáng suốt biết cái nguồn gốc chân chính của sự đau khổ của mình, cho nên dùng những cách liệu trị thậm là vô lý. Thậm chí đến tin rằng dùng thuốc thang có thể miễn cho khỏi được theo luật sinh hoạt tự nhiên, khỏi được bệnh tật và cứ ăn ở một cách sai lầm phóng túng cũng giữ được thân thể khỏe mạnh, chẳng phải đau yếu gì.

Những người hiểu rằng cái nguồn những sự đau khổ của mình chỉ là tại mình không biết phục tòng các luật pháp siêu nhiên cùng thiên nhiên, và chỉ có một cách khôi phục lại sự điều hòa trong người được là khi đau đớn thì tìm lấy cái lỗi mình đã phạm và lại quay về con đường chính, những người hiểu như thế thật là ít lắm thay. Nhưng người biết cái khoa y học chân chính về thân thể cùng về tinh thần, thật là cũng ít lắm thay!

Sự mê muội của người đời thật là quá lắm thay, làm cho trí tuệ phải mờ ám, khác nào như cái ống lăn, cứ lăn liều, không bao giờ khỏi được những nỗi khổ thống vô cùng.  Sự ngu muội của người ta quá đến nỗi nhiều khi cái hão huyền, cái độc hại lại thiết tha mà cầu lấy như sự tốt lành, sự lợi ích. Bởi thế nên biết bao nhiêu người chỉ ước ao được sống một cách dật lạc phóng túng như những kẻ hoang toàng kia, chỉ cầu lấy cho được nhiều của nhiều tiền, để chuốc lấy cái bề ngoài phong phú. Bấy giờ thì hình thể to trệ, mặt mũi đỏ bừng, lại cho là cái dấu mạnh khỏe đó. Mà trái lại cách sinh hoạt cần lao giản dị, cách ăn uống tự nhiên bình thường, thể người khô khảnh mà cứng cáp, thế lại cho là không hay mà lấy làm kiêng kỵ vậy.

Những sự sai lầm của cái khoa học giả dối, những sự quá đáng của cái công nghệ tần phiền, đã làm cho sai mất sự phán đoán cùng loạn mất cả trí tuệ của người ta. Thành ra tập quen những cái thói dật lạc, những cách cẩn thận hão huyền, làm cho cái mãnh lực sinh hoạt cũng bị cản trở đi vậy.

Sở dĩ đời người ngày nay đến nỗi khó khăn đau đớn như vậy, là vì người đời chán những cách giản dị, xa lối sinh hoạt mộc mạc như xưa và khinh những sự tự nhiên. Bởi thế nên trông thấy sự thành thực bày ra thì không chịu phục, vì sự thực bao giờ nó cũng trái với những thói quen phiền phức, cho là dễ dàng quá ai cũng có thể làm được.

Sống không có chủ nghĩa, không có sức mạnh trong tâm hồn, không có nhẫn nại về thân thể, người đời khốn nạn chỉ phất phơ không biết tín ngưỡng vào đâu. Tùy cái cơ hội ngẫu nhiên mà bềnh bồng trôi giạt, để cho việc thảng lai nó sai khiến, và dem thân làm hi sinh cho sự nông nổi của mình, phó mặc cho vận mệnh, hết nạn này đến nạn khác lớn hơn, tạo ra cái nhân quả ác nghiệp mà giữa lúc bấy giờ không hiểu được cái lý do chân chính của nó thế nào.

Vì cái tật mê muội bất minh đó, đi đâu nó cũng ám ảnh hoài, thành ra không biết phân biệt điều gì là điều phải nên thuận nhận, điều gì là điều trái nên tránh xa mà đừng tức giận. Cái thân phận khốn nạn của những kẻ không biết rằng nguồn gốc chân chính của sự đau khổ của mình là ở tự mình, và kẻ cừu địch tối ác của mình chính là nó nấp ở trong mình, thì cứ xem ngay cái cách họ chữa bệnh của họ là biết. Không biết cái mục đích của đời người, không biết những phép tắc cư xử của cá nhân, đáng phải tự sửa lấy mình lại không nghĩ đến sửa mình, chỉ mong chữa sửa lại người, trách rằng tạo vật không điều hòa mà số phận có chênh lệch vậy. Nếu sinh ra chán ngán hay mắc phải bệnh tật, thì đổi xứ này sang xứ khác, thay khí hậu cho khác đi, bày ra mọi cách tiêu khiển, rồi đi hỏi khắp thiên hạ cho biết cái tên bệnh mình là bệnh gì và phải chữa cách nào cho được khỏi. Nếu có người bảo cho được biết rằng dù đi đến đâu cũng không khỏi sự phiền muộn được, vì đi đâu cũng là ôm cái phiền muộn đi theo cả, và muốn cho chữa khỏi thì chữa ở đâu cũng được, miễn là biết tự soi xét mình và tự chữa sửa mình là đủ, nếu có người bảo cho họ thế, thì họ lấy làm lạ lắm.

Vậy thời cái công tự kỷ tu luyện, ấy là cái bí quyết lớn cho được ở đời yên vui sung sướng, điều đó tưởng nhắc đi nhắc lại bao nhiêu cũng là đáng. Duy có sự kinh lịch riêng, thành thực và kiên nhẫn là có thể phân biệt được điều phải lẽ trái, biết thuận nhận những cái kỷ luật yếu cần, biết lánh xa những cái gì sai lầm hư hại mà không căm tức giận dữ, biết cứ yên ổn mà tuân theo trật tự. Duy có sự kinh lịch riêng mới khiến cho được rõ và biết rằng phàm sự đau đớn là thuộc về cái phạm vi bảo thủ tự nhiên cả, chính là ở sự sai lầm lỗi lạc của ta mà sinh ra, và cốt là để cảnh tỉnh cho ta biết lại trở về con đường tinh tiến, nghĩa là rút lại cái gì xẩy ra cũng là do sự tác dụng mầu nhiệm của luật thiên nhiên, không thể cưỡng lại được.

Lẽ thần bí.  Ôi Thượng đế là cha sinh ra chúng ta! xin cầu nguyện Thượng đế tế độ cho loài người khỏi phiền, chỉ thị cho họ biết tự mình có cái sức thần thông là dường nào. Trông thấy cái cảnh tượng những sự sai lầm đau đớn của loài người, kẻ có cái trí sáng suốt trước hết lấy làm băn khoăn thương xót. Sẵn lòng muốn xin ân xá cho hết thẩy những kẻ lạc đường, cầu nguyện trời cao tuyệt đối can thiệp vào để trừ những nỗi khổ cho người ta, ban cho cái trực giác để biết con đường lành mà đi. Lại muốn cưỡng ép cho họ được sáng mắt ngay ra lập tức; đem cái chân lý mà phô bày ra trước mắt cho được tỏ tường. Không nhiệt thành ước ao gì bằng là làm thế nào cho họ hiểu rằng các phương pháp tế độ cho họ chính là ở trong người họ đó, và cái bí quyết cho được bình phục, cho được khỏi bệnh, cho được tương lai sung sướng là ở cái chí nguyện của mình và ở lòng phục tòng thiên lý.

Và kẻ đệ tử mới học đạo phải qua một hồi thất vọng như vậy, không phải là thất vọng vì trông thấy những điều sai lầm của người ta, thất vọng vì muốn mở mắt cho những kẻ khốn nạn đó mà thấy hiển nhiên họ không nghe không hiểu. Đem lời đạo lý thâm trầm mà nói với những kẻ hãy còn tối tăm ở trong vòng sinh hoạt mơ hồ, còn bị những cái thiên kiến nó mờ ám, thì thành ra lời nói không nghĩa lý, không ảnh hưởng. Vì rằng muốn cho thu hoạch được những điều sơ lược về đạo lý, thì phải tự mình đã có tập luyện ít nhiều đã. Và phàm sự tấn tới là phải do cái công phu riêng của cá nhân, vậy thì kẻ đạo đồ chỉ có thể trỏ đường lối cho người ta mà thôi. Cứ nên gia công gieo hạt, dù nó chậm mọc mầm cũng không nóng ruột, và cái kết quả về sau thế nào không phải lo ngại gì.

Nhưng mà không : chúng ta chẳng nên rầu lòng lo lắng, vì loài người là giống thần minh, tự mình có thể phát minh được những lẽ mầu nhiệm của tạo vật bày ra cho mà tìm tòi. Người trí giả thử suy nghĩ, sẽ thấy trong trí mình lại bình tĩnh, vì nhớ rằng người ta phải tự đào tạo lấy mình, vậy thời phải nỗ lực mới thành công, phải chịu khó mới sửa được khi đã lầm lỗi sai đường, và phải tuần tự tiến hóa mới thu hoạch được sự hạnh phúc. Bấy giờ, thì người trí giả lại phục hồi được sự điềm tĩnh của mình, nhớ lại mà biết rằng sự đau đớn là cái tạm thời, cốt để chuộc cái lỗi cũ và răn dạy về sau, chứ cái lòng hi vọng sáng sủa, cầu lấy sự hạnh phúc tối cao, thì người ta ai cũng được có vậy.

Cho đến cái chết cũng không phải là một sự liễu kết thật. Người ta vì vô minh hay vì phẫn uất mà chết đi, thì chưa phải đã thoát đâu, rồi sẽ tái sinh ra một hình thể khác tiện cho cái nghiệp tu luyện của mình. Người nào vì lòng bác ái mà phấn khởi hi sinh thì tức là được tăng tiến mau lên và kiếp tái sinh sẽ được sáng sủa.

Dù thế nào mặc lòng, kẻ học đạo trong phái PYTHAGORE muốn giữ lấy lạc quan thì cũng dễ, vì đã biết cái bí quyết của sự sinh hoạt trong vũ trụ, của sự tiến hóa trong loài người, và biết rằng người ta là thuộc giống thần minh, nghĩa là người như thần, là vĩnh viễn bất diệt, và phải làm cho trong người mình dần dần phát siễn được hết những cái đức tính thiêng liêng.

Trong đạo PYTHAGORE, có cái thuyết luân hồi tiệm tiến đó, là cái thuyết dạy rằng người ta phải qua nhiều kiếp rồi mới dần dần tiến lên, kết cục phải sáp nhập với Thượng đế là chốn hạnh phúc vô cùng, thuyết đó là một cái bí quyết, đem lộ ra thì nguy hiểm quá, cho nên vẫn giữ kín lắm.

Vả lại tất cả các đạo giáo về cổ đại, các nhà đại bí truyền đời xưa đều dạy về cái thuyết tái sinh và quí nhất đó, nhưng bao giờ cũng chỉ truyền cho kẻ đạo đồ mà thôi, còn nói với công chúng thì nói bằng cách tỉ dụ xa xôi, vì như sau này ta sẽ nói, điều đó mà truyền ra cho những người chưa có tư cách hiểu được thì có cái nguy hiểm lạm dụng quá đáng.

Cổ nhân tượng cái thuyết luân hồi đó bằng một cái vòng tròn, hay bằng một cái hình một con rắn khoanh tròn lại mà lấy đầu cắn đuôi vậy. Cách hình tượng giản dị đó là tiêu biểu cho tinh thần với sinh hoạt, do tự nơi Thượng đế phát ra, truyền vào trong vật chất và trong thiên nhiên, biến ra hình những nguyên tử tinh thần đặc biệt, rồi cứ tuần tự tiến hóa lên, mở mang sáng suốt ra, dần dần phát siển được hết những cái năng lực thiêng liêng tiềm tàng ở trong mình, rồi hết kiếp ấy sang kiếp khác, cứu cánh sẽ tới bậc ngang bằng với Thượng đế và khoát nhiên hỗn hợp với Thượng đế.

Vậy thì cái đời hiện tại của một người là gồm cả cái nghiệp tốt xấu của ký vãng, lại vừa gồm cả cái tương lai bao hàm những mầm mống của nghiệp tốt nghiệp xấu sau này.

Kẻ sơ sinh mới lọt lòng đã có một cái kho kinh nghiệm về sự sống rồi; biết kêu, biết bú, biết cử động, vì đã từng sống nhiều kiếp trước rồi. Cái đời hiện tại của nó sẽ là do ở công phu nó, do sự ký ức của nó, do ở cái nghiệp trước của nó tốt hay xấu mà gây dựng ra. Đời của nó sẽ vừa là kết quả của đời trước, vừa là tạo nhân cho sau này. Cái đời trước của cá nhân thế nào, thì nó tóm tắt lại ở sự tấn tới hằng ngày của đứa con trẻ, trước tiên cái não nó còn chưa biết tư tưởng, con mắt nó còn chưa biết trông coi, cái lưỡi nó, cái tay nó còn ngọng nghịu, nó tuyệt nhiên chưa có ý thức gì, vậy mà rồi dần dần trí khôn nó mở mang ra, giác quan nó luyện tập dần, ý chí nó tăng tiến lên, rồi nó càng kinh nghiệm, càng khám phá, lắm khi cũng nhọc lòng đau đớn lắm, thì cái tâm trạng nó càng khoát đạt ra, nghĩa là trong cái thời kỳ thơ ấu đó thì hình như ôn lại cái bài học từ kiếp trước vậy.

Khi đã đến tuổi khôn lớn rồi, thì đứa trẻ ấy tự lập, và bắt đầu cấu tạo lấy cái vận mệnh của mình, không những là dự bị cuộc tương lai của mình trên cõi đời này mà thôi, lại tạo ra thể cách cùng cảnh ngộ cho cái đời lai sinh nữa. Những sự ham muốn, những sự mong mỏi, những sự lưu luyến, những sự cảm dụ nó phảng phất trong đời, tức là những tiêu biểu cho cái khuynh hương quí nhất, chung cho cả muôn vật trong thế gian. Tùy cái cách mình ăn ở có tâm có nghĩa hay là không, thì sự tấn tới sẽ mau hay là chậm. Và trong đời hiện tại này, nếu công chưa được thưởng, tội chưa phải chịu hết, thì không mất đi đâu, vẫn như có ghi vào sổ để báo đáp về kiếp sau.

Người ta không phải là lúc đẻ ra mới thành người và khi chết đi là hết cả đâu. Trước kia đã từng có sống rồi, sau này cũng lại còn sống nữa, vì là có cái tinh thần bất diệt. Sự chết chỉ là sự biến hóa, để lại tái hồi bồng bột nữa. Nó là sự bãi bỏ một cái hình thể vật chất đã cỗi; nó là một cách đổi các đồ dùng để tu luyện. Khi rời bỏ xác thịt chỉ mất cái hư vô hão huyền hay cái vật chất trước mắt mà thôi, chứ cái nghiệp thực, nghĩa là những cái hay đã thu hoạch được mà phải tích lũy lấy, cùng những cái dở phải chữa sửa lại và phải bài trừ đi, thời vẫn mang theo đi mãi. Thân thể chết đi là thần trí được thoát ra mà lại bay bổng trong cõi khinh thanh, cũng như thân thể sinh ra là thần trí tiêu đi, rời bỏ cõi thanh thiên mà sáp nhập vào vật chất vậy.

Vậy thì sự sinh là một sự tiếp tục chứ không phải hẳn là bắt đầu. Những cái tư tưởng chủ trương lúc sơ sinh, chẳng qua là những sự phảng phất nhớ cũ cả. Về sau thì cái lòng ước ao hạnh phúc cũng chỉ là những cách mơ màng dự tưởng. Người ta là một giống nhớ cũ tưởng sau. Nay sự ký ức những cái nghiệp trước thuộc về bản năng hay thuộc về trí tuệ, hầu như không có ý thức gì cả, tức là để cho người ta đừng tỏ tường cái nghiệp trước của mình quá, thấy nó nặng nề khó nhọc mà thành ra chán nản, không muốn gắng gỏi cho bước lên, thậm chí đến thất vọng mà tự diệt mình đi cũng có.

Sự sống sự chết thực là cái gì thì cứ nghiệm ngay lúc thức lúc ngủ là thu được cái hình ảnh đúng lắm. Thức là hoạt động có ý thức, ngủ là nghỉ ngơi vô ý thức, thức ngủ kế tiếp nhau, coi là sự thường, vậy mà thực là cái hiện tượng phân đôi rất mầu nhiệm, đối với con mắt kẻ phàm phu không có ý nghĩa gì, nhưng kẻ trí giả biết xem biết hiểu, thì nghiệm đó mà tỏ rạng ra nhiều. Lối ngủ bệnh của thuật thôi miên hay lối ngủ tạo bằng cách cám dỗ, để cho cái vô ý thức nó chủ trương cơ thể, cũng thuộc về cái hiện tượng phân đôi nhân cách đó.

Mỗi buổi chiều, hình như bỏ cái khu xác mình đó không lo ngại gì, đến khi thức dậy mới lại ra tay cai quản. Nay đời lúc cùng tận cũng vậy, bỏ cái khu xác hiện tại của mình để lúc tái sinh lại chủ trương một cái khu xác khác.

Lúc buồn ngủ thì thấy thân thể mệt nhọc, nghĩa là những cái sinh lực lưu thông trong người nó tạm thời khô cạn. Ngủ là để lại tích lũy những sức mới vừa thu hoạch được trong không khí bằng sự hô hấp, lại vừa lấy ra ở trong cái kho sinh hoạt tiên thiên ở trong người bằng sự kích thích của các cơ quan. Đến khi cái tiềm lực đã đầy đủ rồi, có thể tiếp tục hoạt động được, thì bấy giờ tỉnh thức dậy. Sự chết cũng vậy, hoặc là bởi cái sinh lực của một người đã tuần tự mà hết đi, hay là chưa đến kỳ mà đã sớm tiêu tiết đi mất, hay là gặp sự bất kỳ mà bị phá hoại mất, chết đi rồi thì có một khoảng giữa để nghỉ ngơi, tức là để tích lũy lại những cái sức mạnh tiên thiên mà đem ra dùng trong cuộc đời sau này, khiến cho có thể phản động lại những sự kích thích bên ngoài vậy.

Ngày hôm trước mình ăn ở thế nào, tức là qui định cho sự tác dụng của cơ thể mình về đêm hôm ấy và ngày hôm sau. Nếu đã biết theo đúng luật thiên nhiên về vật giới, về sinh hoạt, về tinh thần, thì giác quan được yên ổn, thần trí được bình tĩnh, đêm ngủ yên giấc, và ngày hôm sau sẽ được sáng sủa tỉnh táo. Trái lại, nếu làm sai luật sinh hoạt, hoặc là ăn uống quá độ, hoặc là tập luyện sai cách, hoặc là tư tưởng hay hành vi những sự không tốt, thì đêm đầy những chiêm bao mộng mị, mơ màng những chuyện gớm ghê độc ác, mà ngày hôm sau thì thân thể nặng nề, tinh thần khốn khó. Đời người mà sống không ra gì, trái với luật thiên nhiên, trái với phép thần thánh, thời cũng sinh ra như thế, gặp những khoảng trung gian dau đớn hãi hùng, rồi đến kiếp tái sinh thì khổ sở phiền não, như là qua cái cầu giải oan hay cái cảnh địa ngục vậy. Còn như sống một cách có tâm có nghĩa thì khi nghỉ ngơi ắt được bình tĩnh và lúc tái sinh cũng được cái đời thảnh thơi sáng sủa.

Vậy thì thiên đường hay địa ngục là tự tay mình tạo ra cả, tay dã gieo giống gì, thì sẽ lại gặp giống ấy, chẳng sớm thì chày, vì nếu việc gì cũng có thưởng phạt ngay lập tức, thì cái trí sáng suốt, cái công tu luyện, còn phải cần chi nữa. Lại nếu công việc làm đã không có kết quả trực tiếp, lại cũng không có thưởng phạt xa xôi, thời cái lẽ công bằng là điều cốt yếu của tạo vật, không thể nào phát sinh ra trong tâm trí người ta được. Vậy thì nếu làm trái điều thiện mà phải trừng phạt, không phải là bề trên trả thù gì mình đâu, chính là mình có lỗi thì lẽ công bằng là phải chịu tội. Cho nên sự trừng phạt đó chỉ nên nhất thời cho đủ chuộc lấy lỗi, lập lấy công, gắng gỏi thế nào cho đền bù được cái tội đã phạm.

Cái luân lý của đạo PYTHAGORE đó vừa thỏa thích cho trí tuệ, cho lý tính, cho cái lòng ham muốn tự nhiên càng ngày càng được thêm công bằng, thêm cao thượng, thêm hạnh phúc. Luân lý đó trước hết phá được cái ức thuyết cho đời người là một con đường độc nhất, sướng thì sướng vô cùng, khổ thì khổ vô hạn, thuyết đó thật là chán ngán thay. Lại giải nghĩa được những sự bất bình đẳng tiên thiên ở trong người ta, về thân thể, về trí tuệ, về đạo đức. Sau hết lại thích hợp với cái lòng nhân từ vô hạn của Thượng dế, ngài đã tiên tri mà hiểu biết hết thảy, không muốn cho phần nhiều các sinh linh của ngài đến phải vĩnh viễn trụy lạc.

Cách giải nghĩa về sự bất bình đẳng hiện tại của loài người bằng cái phép ngầm tiến hóa của từng người, tiến hóa một cách tự do mà mau chậm có khác nhau, vì công đức không giống nhau, cách giải nghĩa đó thật là cái cơ sở vững vàng cho những quan niệm về trật tự, về kỷ luật, là cái lý do phú cường hạnh phúc cho các đoàn thể. Nó lấy khoa học cùng tôn giáo làm căn cứ mà chứng rằng ở đời cần phải công nhận cái trật tự về trí tuệ và đạo đức và phải phục tòng những người thủ lĩnh kén chọn trong những kẻ tài giỏi mà ra. Cho lẽ công bằng không phải là căn cứ ở sự bình đẳng mơ hồ, mà ở sự yếu cần cho vạn vật phải giúp đỡ lẫn nhau, sự giúp đỡ này lại càng dễ hơn nữa, vì kẻ ngu tự nhiên phải phục tòng người hiền, và quyền lợi cùng nghĩa vụ người ta vốn không chia đều mà thật là xứng đáng vậy. Theo lẽ đó thì những người được tấn tới hơn, có phần hơn người khác về oai quyền, về phương tiện, nhưng cái hơn ấy vẫn phải có bảo thủ lấy, là nhờ được có tinh thần siêu việt hơn kẻ khác, phải làm cái gương đạo nghĩa cho người ta, nghĩa là làm con người có nhân từ, có hiếu nghĩa vậy. Vì rằng muốn có cái oai quyền riêng thì bao giờ cũng phải tỏ ra hơn người, tự khắc kẻ dưới phải kính trọng phục tòng và theo đó tấn tới lên.

Người nào đã thấu hiểu những lẽ cao thượng đó thì sống ở đời có lòng tín ngưỡng hăng hái. Biết gắng sức bổ cứu lại những sự khuyết điểm của mình, gia công dự bị cái khuynh hướng cho cuộc đời về sau của mình, chỉ chăm chăm có một cái mục đích là: sửa sang tấn tới cho bản thân mình và cho kẻ khác nữa. Đã hiểu rõ rằng sự tinh tiến của mình là có liên lạc với người ngoài, và giúp cho người ngoài được tiến bộ tức là một cách chắc chắn để mưu sự tiến bộ cho mình. Đem lòng thương xót phù trì cho những kẻ lạc đường khốn nạn, đối với mỗi người tùy cái tài trí người ta có thể dung nạp được phần nào thì đem cái chân lý mà truyền thụ cho phần ấy. Phàm mọi sự hành vi của mình đều tỏ ra khoan dung bình tĩnh cả. Không có phiền lòng về sự gì nữa, và chỉ nghĩ cách tỏ rạng cho người ta, chứ không oán trách gì ai nữa. Bấy giờ thì sự đau khổ cho là một cách cảnh cáo hay cho mình, và sự khoái lạc thì coi như một cách dự tưởng về thần minh. Cho đến cái chết cũng không lấy làm ghê sợ nữa, vì coi như là sự khai mạc cho một cõi đời sáng của hơn.

Nhưng mà những cái quan niệm cao siêu đó cố nhiên là phải có thấu hiểu thâm trầm thời mới thành ra kết quả tốt đẹp được. Cái tính cách cao thượng của nó chính là một sự trở ngại cho những kẻ tầm thường. Muốn đem ngay những điều đó mà truyền thụ cho họ, thì có cái nguy hiểm là họ không sao hiểu được, và có khi đến khiến cho cái bụng dục bạo phát ra mà không ngăn ngừa được. Vì đối với kẻ ác rất không nên dạy cho họ rằng Thượng đế vẫn sẵn lòng khoan dung, tội gì rồi cũng được tha thứ hết. E rằng nói như vậy chỉ đủ khiến cho họ thừa cơ mà lại càng làm bậy. Chắc rằng tội gì rồi cũng có thể chuộc được, dù sao rồi cũng có ngày tới cõi hạnh phúc, bấy giờ thời chỉ muốn cho thỏa tình túng dục ngay lập tức, rồi có phải chuộc tội cũng cam tâm. Tri thức họ còn hẹp, kinh lịch họ chưa đủ, không trông được rõ cái khổ hải mênh mông về sau này.

Phàm chân lý càng cao thì đem bộc lộ ra lại càng nguy hiểm. Vả lại cái lẽ tự nhiên phải như vậy, vì phàm cái quan niệm gì càng siêu việt thì càng khó diễn giải ra được. Thượng đế hay là cái Chân lý tuyệt đối, thì thật là vô khả tư nghị.

Vậy thì có những điều chân lý không nên nói rõ ra. Vả lại ngay trong cõi vật chất, cứ xét khoa học ngày nay phát minh ra được bao nhiêu những cái sức mạnh về lý hóa mà loài người ngày nay lạm dụng một cách ác hại như thế nào, thì mới hiểu rằng các nhà đạo học ngày xưa hay hết sức cẩn thận cũng không lấy chi làm lạ; các nhà ấy không có gặp ai cũng truyền dạy cho những lẽ bí mật về đạo, những sức màu nhiệm của tư tưởng, cùng cái vận mệnh rực rỡ của loài người, là những điều tối thâm trầm và tối nguy hiểm vậy.

Thí dụ như xã hội ta ngày nay là một cái xã hội rất mê cuồng về nghĩa bình đẳng, nếu mà đem ra tuyên bố truyền dạy rằng mọi sự bất bình đẳng về thể chất, về trí tuệ, về tinh thần là sự chính đáng, vì là sự hiển nhiên, rồi nhân đó suy ra mà nói rằng phàm quyền lợi, nghĩa vụ, thưởng phạt vốn là bất bình đẳng và ở đời cần phải có trật tự trên dưới, kẻ kém người hơn, nếu mà đem giảng những điều đó, thiên hạ tất là cực lực phản kháng lại. Những kẻ chưa tiến hóa đến nơi sẽ kêu to lên là không công bằng, vì không đủ tư cách hiểu những cái lẽ màu nhiệm của mọi sự bất bình đẳng về trí tuệ, về uy quyền thường nghiệm trong các thời kỳ tiến hóa của loài người.

Vậy thời xem đó lại càng thêm rõ cái cớ sở dĩ làm sao mà các bậc hiền triết về cổ đạo lại chia đạo học ra làm hai bậc, để cho điều hòa được những sự yếu cần về trí tuệ ở mỗi người một khác, vì cái trình độ tiến hóa không giống nhau. Lại cũng nghiệm đó thì hiểu rằng sở dĩ làm sao mà ngoài cái luật pháp cùng tôn giáo bí truyền, chỉ để dạy cho những kẻ thượng lưu mà thôi, các nhà ấy lại đặt ra những luật pháp cùng tôn giáo phổ thông, lấy cách tỉ dụ mà truyền dạy lễ đạo, bắt buộc người ta phải làm điều thiện, vì sợ phải chịu những tội ác ghê thảm đến thân thể về sau này.

Ở thời đại ta này, sự học của cá nhân mỗi ngày một ban bố ra, một tấn tới lên, những người có đủ trí tuệ hiểu được những lẽ cao xa về vũ trụ, càng ngày cũng càng nhiều thêm lên. Và chính vì lẽ đó nên những cái hình thức phổ thông của đạo giáo đời xưa, xem ra không đủ để mà hướng đạo cho các dân tộc nữa, bởi đó nên có thể đem lẽ huyền bí mà truyền dạy ra, khiến cho những kẻ thượng lưu trí thức biết quay về con đường Chân lý hoàn toàn, kiêm cả khoa học cùng tôn giáo.

Thật thế, nếu những bậc giáo sĩ của các đạo, hiểu rõ các lẽ thần bí, lại thêm có tài cai quát, biết lợi dụng để mà cắt nghĩa những biểu tượng về tôn giáo khiến cho cái tử văn thành ra có sinh hoạt, khiến cho lời diễn giải được mới mẻ và dễ hiểu hơn, thì sẽ trừ được một cái duyên cớ cốt yếu làm cho lòng người xa cách với đạo giáo. Trí người đời nay rộng rãi hơn, phàm cái gì có phô diễn ra rõ ràng, thuyết minh ra hợp lẽ thì mới chịu phục chịu tin.

Vậy thì muốn cho một cái đạo phổ thông giữ được sức mạnh cảm dụ và truyền bá, thì những người có chức trách truyền đạo, cần phải là những người đã chân chính đắc đạo, nghĩa là phải gồm cả tư cách nhà bác học, nhà hiền triết, nhà tu hành, thì mới dung hòa được khoa học và tôn giáo cho thành kết quả. Vì rằng muốn truyền dạy cho kẻ khác cái chương trình của Thượng đế, thì trước hết phải tự mình đã trông thấy cái chương trình đó thi hành ra hoàn toàn vừa ở bản thân mình, vừa ở trong vũ trụ.
 

Thời kỳ kết quả

Cõi trí đạo. Các lẽ mầu nhiệm đó đã thấu được rồi, thì những lời ta khuyên dạy đây, sẽ làm được dễ dàng, và đáng được giải thoát cả mọi sự phiền não. – Khi đã có công gắng sức tìm được Thượng đế ở trong bản thân mình cùng trong cõi thiên nhiên, hiểu cái cách tác dụng của luật pháp ngài trong mọi sự hiện tại cùng mọi sự xảy ra, thời bấy giờ sự chiến đấu để cho tự kỷ tinh tiến lại càng dễ dàng lắm. Những phép tắc cao thượng về đạo tu luyện cũng tuân theo được dễ, và kết cục sẽ đưa tới cõi trí đạo. Bấy giờ thì cái cơ hội cùng những sự xẩy ra bên ngoài không có ảnh hưởng gì đến người trí giả cả, trong lòng tín ngưỡng hăng hái vô cùng, dẫu đối với cái chết hiển nhiên, cũng vẫn bình tĩnh như thường, vì thấy người mình càng ngày càng thoát được khỏi những cái chướng ngại về vật chất và khuynh hướng về cõi thần minh.

Nhưng mà phải nên kiêng kỵ những thức ăn ta đã cấm trong khi tu luyện trai giới, và cứ nên theo đuổi cái công phu giải thoát cho linh hồn được thảnh thơi, phàm sự vật, phải biết kén chọn cho đích đáng và cho thích nghi, để cho cái phần tinh túy trong người là Thần trí bao giờ cũng được thắng vậy. Tuy nhiên đã hiểu biết những lẽ phải thiêng liêng mà được hưởng những lợi ích cao thượng, thời phải có công phu kiên nhẫn mới giữ được lâu bền.

Muốn cho khỏi ngưng trệ một chỗ, hay là tệ hơn nữa là bị cái sóng vật chất nó lại tràn ngập mất, thì phải gắng gỏi luôn không được ngừng, phải thường ôn đọc lại những điều răn dạy về cách sinh hoạt cao thượng, phải càng ngày càng tiêm nhiễm cho sâu, để cho nó chế ngự được cả mọi sự tư tưởng hành vi của mình. Và cốt nhất cả, muốn cho những cái quyền lực cao thượng đó giữ được lâu bền, thì phải thường thường theo cách ăn uống cho cẩn thận và trong sạch, thường thường xem xét bản thân mình, trước khi nói năng quyết định việc gì, phải suy nghĩ cho kỹ càng đích đáng, rồi sau cứ dốc một lòng mà theo đuổi cái mục đích đã định, là dù xử vào cơ hội nào mặc lòng cũng hết sức làm cho đạo đức cùng chân lý được thắng ở trong bản thân mình cùng cả chung quanh mình, khiến cho phát siển được cái năng lực tuyệt đối của thần trí và thoát được cái cuộc đời lao khổ trên trần thế này.

Cõi vĩnh viễn cực lạc. – Được như thế thì đến khi dời bỏ cái khu xác này sẽ bay bổng lên cõi thanh thiên, và bấy giờ không phải theo luật sinh tử nữa, sẽ biến hóa mà thành một vị thần tiên bất diệt vậy.  Kẻ học đạo có công thì cái phần thưởng ở trên cõi trần thế này là được khoan khoái vì mùi đạo lý; sau khi chết rồi thì sẽ được vào một cõi đời vĩnh viễn cực lạc.

Lúc chết thời cái phần trọng trọc ở trong người sẽ trở về đất mà cái phần khinh thanh thì bay bổng lên trời. Trong khi sống, cái gì là cái lấy ở đất ra, thân thể cùng những của cải vật chất thì bỏ lại mà trả về cả, vì những cái của đó có phải là của riêng của ta đâu. Thuộc về bản thân người ta duy có những sự thu hoạch của tư tưởng, hoặc tốt hoặc xấu, những cái công cái tội ở đời mà thôi. Nếu còn phải kinh nghiệm nữa, còn có nghiệp phải báo, thì còn phải tái sinh lần nữa trong cõi vật chất. Nếu trái lại, thần trí đã tìm được một con đường nào mà đạt tới được những luật pháp thiêng lièng, biết ăn ở một cách đạo đức, thì bấy giờ chỉ có công được thưởng chứ không có tội gì nữa, không phải quay về cõi vật chất nữa, có thể sống theo một cái đời cao thượng bằng một cái thể vô hình, gồm những khí lực tinh anh bất diệt vậy.

Cái thang vật loại tiến hóa cho tới cõi Thượng đế, không phải đến người ta là cùng. Trên cái lớp những loài ở trên mặt đất, khoáng vật, thực vật, động vật, mà người ta là bao gồm hết thảy, là đầu chốt hơn cả, thì lại còn có một lớp nữa là lớp siêu nhân loại, ở đó thì tiến hóa lại càng cao, suy cùng mãi đến Thượng đế. Vậy thời ngoài cái trật tự những giống có cơ thể ở trên mặt đất này, mà đến giống người ta là cùng cực, còn có thể tưởng tượng một cái trật tự sinh hoạt cao thượng hơn, phát siển ra ở trong cõi mặt trời lồng lộng, vũ trụ mênh mông mà biến hóa bằng những cái cơ quan nhẹ nhàng, không bị bó buộc trong vòng vật chất.

Cái đời nhẹ nhàng trong sạch đó đối với cái đời ta sống ở trong vòng không khí này, cũng có thể sánh với cái đời không khí của ta đối với cái đời những giống sinh trưởng dưới nước vậy. Cứ so sánh cái sự sống tầm thường của con cá, với sự sống tự do hoạt động của loài người thì có thể suy loại mà biết cái quyền lực của ta ngày nay rất nhỏ nhen đối với cái quyền lực của ta sau này sẽ to tát là dường nào.

Các đạo giáo, muốn cho công chúng dễ hiểu được, thường tả cõi cực lạc là nơi người ta được hết sức sung sướng về vật chất, vậy thì cõi cực lạc đó tức là nơi người ta chuyển tự cái cõi đời trần thế này lên một cõi đời thanh cao hơn. Tới đó thì hình thể càng khinh thanh, tâm trạng căng khoát đạt, ý chí càng mạnh mẽ, chuyển dịch càng dễ dàng, cảm thông càng mau chóng, và khoái lạc thật vô ngần vậy. Những cái hình thể mới đó là gồm cả các hình thể có thể tưởng tượng được. Ý thức bấy giờ thấu triệt cả những cái ký ức tốt các thời kỳ trước. Cả cái công của tạo hóa dần dần chung đúc về cá nhân. Rồi lần lần cá nhân đó thành một bản vị hoàn toàn, tự cảm giác được cả các vật các loài, biết tư tưởng ra ngoài cả thời gian cùng không gian, rồi cứu cánh được tham dự vào cuộc tư tưởng của thần minh, sinh trưởng trong một cái không khí thiêng liêng, gồm đủ các tài năng phẩm cách của thần minh, và theo như lời PYTHAGORE đã hứa sẽ trở nên một vị thần tiên ở trong cõi Thượng đế vậy.

 

Treasure of Books Under One Roof

Demand Any Rare Book at

www.facsimilepublishers.com